Μια ενδιαφέρουσα διάγνωση για τον άγριο καπιταλισμό

Η νέα πλουτοκρατία και το «φαινόμενο Πικετί»

Του ΣΤΑΘΗ ΚΟΥΒΕΛΑΚΗ*

Πριν από λίγες μέρες, σε ώρα αιχμής στο μετρό του Λονδίνου, νόμιζα ότι, ίσως λόγω του συνωστισμού, ήμουν θύμα οφθαλμαπάτης: κοιτώντας λοξά την εφημερίδα που διάβαζε ο διπλανός μου, αυτήν που διανέμεται δωρεάν το βράδυ, το μάτι μου έπιασε τον εξής πηχυαίο τίτλο, και μάλιστα στα γαλλικά: «Ο αντικαπιταλιστής».

Η συνέχεια στη διπλανή σελίδα ήταν: «ο Τομά Πικετί είναι ο ροκ σταρ οικονομολόγος σε αποστολή για την αναδιανομή του πλούτου» -να διευκρινίσω εδώ ότι η εν λόγω εφημερίδα (Evening Standard) κινείται στο χώρο της λαϊκίστικης Δεξιάς.
Αυτό που την οδήγησε όμως, όπως και όλα τα αγγλοσαξονικά μίντια, να αφιερώσει χώρο σε μια τέτοια θεματολογία είναι η εντυπωσιακή, και πρωτοφανής για παρόμοιο έργο, απήχηση που συναντά το βιβλίο του Πικετί στις ΗΠΑ, και, εξ αντανακλάσεως, στον υπόλοιπο αγγλόφωνο κόσμο. Παρά τις 700 σελίδες του, φορτωμένες με στατιστικά στοιχεία και πίνακες, και έναν τίτλο -«Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα»- που θυμίζει Καρλ Μαρξ, το πόνημα είναι εδώ και πολλές βδομάδες στη λίστα στων καλύτερων πωλήσεων στις ΗΠΑ. Ο δε συγγραφέας του, ένας Γάλλος σοσιαλδημοκράτης οικονομολόγος 42 ετών, παρελαύνει στις πιο δημοφιλείς τηλεοπτικές εκπομπές, προκαλεί συνωστισμό στις δημόσιες εμφανίσεις του, συνομιλεί με τον υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ Jack Lew και γίνεται δεκτός στον Λευκό Οίκο από τους πιο στενούς συμβούλους του Ομπάμα σε θέματα οικονομικής πολιτικής.
Βεβαίως ο Τομά Πικετί δεν είναι σε καμιά περίπτωση ο «αντικαπιταλιστής» που περιγράφουν έντυπα που θεωρούν περίπου κομμουνιστή όποιον διαφοροποιείται από τα θέσφατα του νεοφιλελευθερισμού. Ο ίδιος δηλώνει οπαδός της αγοράς και της ατομικής ιδιοκτησίας, αλλά διευκρινίζει ότι «υπάρχουν όρια σε αυτά που μπορεί να κάνει η αγορά». Οι πολιτικές του προτιμήσεις τον οδήγησαν να υποστηρίξει τον Φρανσουά Ολάντ προ διετίας, αν και τώρα δηλώνει απογοητευμένος από την πολιτική που ακολουθεί ο Γάλλος πρόεδρος. Και όμως, αυτά που έχει να πει ο Πικετί διαφέρουν αισθητά από τις θέσεις που εκφράζουν μετριοπαθείς νεοκεϊνσιανοί τύπου Κρούγκμαν ή Στίγκλιτς.

Και τούτο διότι, αν και μη μαρξιστής, ο Πικετί δεν αρκείται σε μια γενικόλογη καταγγελία της λιτότητας ή της παντοδυναμίας των αγορών. Επικεντρώνει στην καρδιά της ταξικής ισχύος του κεφαλαίου, δηλαδή στη συσσώρευση και τη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια μιας ισχνής μειοψηφίας, και δείχνει με εξαιρετικά εμπεριστατωμένο τρόπο πώς αυτή κατάφερε να επανέλθει στα επίπεδα των αρχών του 20ού αιώνα, αναιρώντας τις κατακτήσεις δεκαετιών πολιτικών αναδιανομής και δημόσιας παρέμβασης. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, το μερίδιο του εισοδήματος που κατέχει το 1% των πιο πλούσιων ανέβηκε από ένα 6% με 8% τη δεκαετία του 1970 σε πάνω από 20%. Η ανισότητα είναι ακόμη πιο διευρυμένη αν λάβουμε υπόψη το συνολικό συσσωρευμένο πλούτο και όχι μόνο το τρέχον εισόδημα. Στις ΗΠΑ και πάλι, το 1% των πιο πλούσιων κατέχει το 35% του συνόλου και το 10% της κορυφής της πυραμίδας το 70% του συνόλου του πλούτου. Στη Μεγάλη Βρετανία, το 2010, τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 30% για το πιο πλούσιο 1% και 70% για το 10% των πλέον εύπορων.
Στον καπιταλισμό δεν υπάρχει λοιπόν καμιά «αυθόρμητη» τάση προς τη μείωση των ανισοτήτων, όπως ισχυρίστηκε ο οικονομολόγος Κουζνέτς τη δεκαετία του 1950. Αντίθετα, η τάση του συστήματος είναι ότι η ανάπτυξη τείνει προς τη διεύρυνση των ανισοτήτων και την αυξανόμενη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των λίγων. Εκτός εάν παρέμβει το κράτος, κυρίως μέσω της φορολογίας, για να αντιστρέψει την τάση. Κάτι τέτοιο όντως συνέβη, σύμφωνα με τον Πικετί, το διάστημα 1914 με 1980, και συνετρίβη στη συνέχεια από τον επελαύνοντα νεοφιλελευθερισμό, που οδήγησε στην παλινόρθωση της πλουτοκρατίας που βιώνουμε σήμερα.
Ας παραθέσουμε εδώ το συμπέρασμα που βγάζει ο Πικετί από την ανάλυσή του, όπως το διατυπώνει ο ίδιος σε συνέντευξη στο New Left Review: «Η μείωση της ανισότητας στον 20ό αιώνα ήταν κυρίως το προϊόν βίαιων πολιτικών αναταραχών και όχι τόσο της ειρηνικής εκλογικής δημοκρατίας. Αυτό εξηγεί και το πόσο εύθραυστη ήταν η συναίνεση πάνω στην οποία βασίστηκαν οι θεσμοί της προηγούμενης περιόδου που υφίστανται μεγάλης έκτασης επίθεση από τη δεκαετία του 1970-1980 και στο εξής. Η πτώση του κομμουνισμού το 1990 συνέβαλε επίσης ξεκάθαρα στην άνοδο της απεριόριστης πίστης στον καπιταλισμό της "ελεύθερης αγοράς" των δύο τελευταίων δεκαετιών». Ενα συμπέρασμα που βάζει την πολιτική και την κοινωνική σύγκρουση, στην πιο ριζική της μορφή, στο επίκεντρο της δυναμικής που διαμορφώνει το τοπίο των κοινωνικών σχέσεων· να κάτι ασφαλώς πολύ τολμηρό για έναν σοσιαλδημοκράτη οικονομολόγο -και όχι μόνο.
Μήπως λοιπόν η εμφάνιση του «φαινομένου Πικετί» στις μητροπόλεις του πλέον νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού αποτελεί τον προάγγελο ευρύτερων μετατοπίσεων και ανακατατάξεων; Η απάντηση θα δοθεί από την εξέλιξη των κοινωνικών συσχετισμών την επόμενη περίοδο.
* Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο King's College του Λονδίνου

Ελευθεροτυπία, Πέμπτη 8 Μαΐου 2014