Στυλιανός Αλεξίου: ένας μεγάλος φιλόλογος

Από το Ηράκλειο της Κρήτης, σήμερα, διδάσκει

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον Παναγιώτη Γεωργουδή

Η συνέχεια στον ελληνικό πολιτισμό είναι αναμφισβήτητο γεγονός, πέρα από κάθε εθνικιστική φαντασίωση, που εδράζεται πρωτίστως στη γλώσσα αλλά και σε άλλα σημαντικά στοιχεία, τονίζει εμφατικά μεταξύ των άλλων ο σοφός μελετητής της μακραίωνης πνευματικής μας διαδρομής Στυλιανός Αλεξίου.

 

Ταυτοχρόνως ασκεί κριτική για τη μυωπική κριτική πλευρών της νεοελληνικής λογοτεχνίας για μεγάλους έλληνες δημιουργούς στη συνέντευξη που ακολουθεί. Πατώντας τα 90 χρόνια του εξέδωσε ένα έργο-σταθμό για τον ελληνικό πολιτισμό σε παγκόσμιο επίπεδο Ελληνική Λογοτεχνία. Από τον Ομηρο στον 20ό αιώνα, εκδόσεις Στιγμή.Μελέτη συμπυκνωμένης σοφίας και πολυεπίπεδης γνώσης σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα, που ανοίγει ορίζοντες και ξεκαθαρίζει ζητήματα σε πολλές θεματικές ενότητες με τρόπο καίριο και μοναδικό. Ηδη το βιβλίο βαδίζει στη δεύτερη έκδοση.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΕΩΡΓΟΥΔΗΣ: Κύριε Αλεξίου, στο βιβλίο σας Ελληνική Λογοτεχνία, σε αντίθεση προς το ισοπεδωτικό ρεύμα του «μεταμοντερνισμού», μιλάτε για μια διαδρομή τριάντα αιώνων. Ποια είναι τα δείγματα κάποιας «συνέχειας» και ποιες οι «κρίσιμες στιγμές» αυτής της διαδρομής;

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕΞΙΟΥ: «Συνέχεια» υπάρχει, όχι όμως στο εθνικιστικό-φαντασιακό επίπεδο, αλλά σε συγκεκριμένα σημεία. Οταν ο βρετανός γλωσσολόγος καθηγητής Horrocks παρατηρεί τη συνέχεια της γλώσσας μας από τις μυκηναϊκές πινακίδες ώς σήμερα, είναι αστείο να το αμφισβητούμε εμείς. Δεν πρόκειται για μια «ελληνοκεντρική» θέση, αλλά απλώς για την πραγματικότητα. Αλλα δείγματα: ο συρτός χορός, ο Κλήδονας, ο Κάτω Κόσμος, ο Αδης, ο Χάρος είναι λέξεις και έννοιες της Αρχαιότητας που διατηρήθηκαν με τον προφορικό πολιτισμό.

Το ίδιο ισχύει για το Βυζάντιο. Συνεχίζει την αρχαία παιδεία. Το υστεροβυζαντινό είδος του έμμετρου ερωτικού μυθιστορήματος κορυφώνεται με ιταλικές επιδράσεις στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου. Θαυμάσια βυζαντινά ηρωικά ποιήματα διατηρήθηκαν προφορικά σε νεοελληνικά τραγούδια.

Η «συνέχεια» έχει όμως και αρνητικές πλευρές: τον «αττικισμό» της Αρχαιότητας και του Βυζαντίου και την καθαρεύουσα του 19ου-20ού αιώνα, της οποίας άχρηστα κατάλοιπα υπάρχουν ακόμη και σήμερα.Οι «κρίσιμες φάσεις» για τις οποίες ρωτάτε, ήταν η ρωμαιοκρατία, η φραγκοκρατία και η τουρκοκρατία. Ξεπεράστηκαν με γόνιμες αναπροσαρμογές, αλλά και με αντίσταση.

Π.Γ.: Στο βιβλίο σας σχολιάζετε αμφιλεγόμενες θεωρίες της δυτικής Ευρώπης στη μελέτη του Ομήρου; Ποια είναι τα συγκεκριμένα λάθη;

Σ.Α.: Ευτυχώς σήμερα, όχι μόνον εδώ, αλλά και στο εξωτερικό, αμφισβητείται η παμπάλαιη θεωρία ότι τα ομηρικά έπη συντάχτηκαν και διατηρήθηκαν προφορικά, με προσθήκες από αιώνα σε αιώνα! Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν είναι αυτοσχέδια ποιήματα, όπως είναι τα προφορικά. Εχουν προσεκτικά οργανωθεί, με πλήρη αφηγηματική ενότητα. Ξέρουμε ότι η γραφή ήταν ήδη διαδεδομένη στον ελληνικό χώρο από τον 8ο αιώνα. Τα δύο ομηρικά έπη δεν είναι τα πρώτα έργα της Ελληνικής Λογοτεχνίας, όπως νόμιζαν άλλοτε οι φιλόλογοι, αλλά τα τελευταία μιας μακρότατης παράδοσης, που άρχισε με τη μυκηναϊκή προφορική ηρωική ποίηση.

Λάθη υπάρχουν ακόμη και στο περίφημο λεξικό Liddell-Scott. Οι πρώτοι συντάκτες του δεν είχαν ποτέ δει φύλλο ελιάς. Το φαντάζονταν «μεγάλο σε μήκος», ενώ αντιθέτως είναι πολύ μικρό. Δεν ταξίδευαν, δεν είδαν ποτέ το γεμάτο φως και χρώματα Αιγαίο. Ετσι ερμήνευαν τον ομηρικό οίνοπα πόντον «wine-dark». Ρώτησα ξένους ομηριστές τι σημαίνει αυτό. Δεν μπόρεσαν να μου πουν. Το φυτόν που σκαλίζει ο πατέρας του Οδυσσέα στο αμπέλι του δεν είναι «δέντρο», όπως το ερμηνεύουν, αλλά «νέο κλήμα», και μ' αυτή την έννοια λέγεται η λέξη φυτό σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας ακόμη ώς σήμερα.

Π.Γ.: Στο βιβλίο ασκείτε κριτική και σε απόψεις γύρω από την αρχαία φιλοσοφία. Αποκαθιστάτε τους λεγόμενους «προσωκρατικούς» φιλοσόφους;

Σ.Α.: Πράγματι, αμφισβητώ τον όρο αυτόν, που τους υποτιμά ως κατώτερους του Σωκράτη, ενώ οι παλαιότατοι εκείνοι φιλόσοφοι συνέλαβαν για πρώτη φορά τις έννοιες της φύσεως, του απείρου, του ατόμου και πολλές άλλες. Η αρχαία φιλοσοφία ήταν όμως γενικά αντίθετη προς την έννοια της «τυχαιότητας», που κυριαρχεί σήμερα στη θεωρία της εξέλιξης των ειδών.

Π.Γ.: Εντάσσετε στον κορμό της Ελληνικής Λογοτεχνίας την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, που όμως διαφέρουν μεταξύ τους, δεδομένου ότι στην πρώτη δεσπόζει η ιδέα της τιμωρίας, ενώ στη δεύτερη η αγάπη, που διαπερνά αργότερα και το κρητικό έργο Η θυσία του Αβραάμ.

Σ.Α.: Εχετε δίκιο στη βασική αυτή διάκριση. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει όμως εντονότατη και η ιδέα της Δικαιοσύνης. Τα κείμενα αυτά έπαιξαν βασικό ρόλο στην παιδεία του ελληνικού λαού επί αιώνες. Ξένος θρησκειολόγος είπε κάποτε ότι δεν νοείται Ελλάδα χωρίς την πολυθεΐα! Ωστόσο η απλοϊκή πολυθεΐα, τα μαντεία και οι θυσίες είχαν ήδη ξεπεραστεί στην προχωρημένη Αρχαιότητα, πολύ πριν από τον Χριστιανισμό. Στο βιβλίο μου τόνισα τη μεγάλη φιλοσοφική και ποιητική αξία της «Γένεσης» και των «Ψαλμών».

Π.Γ.: Ποιες είναι οι κυριότερες προσλήψεις του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού στο Βυζάντιο;

Σ.Α.: Στο Βυζάντιο οφείλουμε το θαύμα διάσωσης ολόκληρου του Ομήρου, ολόκληρου του Πλάτωνα και τόσων άλλων. Οι Βυζαντινοί λόγιοι, όχι μόνο διατήρησαν, αλλά καλλιέργησαν και οι ίδιοι το αρχαίο είδος του Επιγράμματος, δηλαδή το σύντομο ποίημα πάνω σε ποικίλα θέματα, ερωτικά, επιτύμβια, χριστιανικά. Στο βιβλίο μου εξετάζονται και οι έλληνες σοφοί, που δίδαξαν για πρώτη φορά στην Ιταλία την ελληνική γλώσσα, φιλοσοφία και ποίηση από το 1400 ώς τα μέσα του 16ου αιώνα. Οι ίδιοι επιμελήθηκαν τις πρώτες έντυπες εκδόσεις αρχαίων έργων.

Π.Γ.: Στο μεταβυζαντινό τμήμα του βιβλίου σας αναδεικνύετε την ερωτική ποίηση της Ρόδου και της Κύπρου στο τέλος του Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση, και επίσης την Κρητική Λογοτεχνία του 1600. Πρόκειται για έργα διεθνούς εμβέλειας, δημιουργημένα όμως σε περιόδους που δεν υφίσταται ελληνικό κράτος. Πώς αποτιμάται αυτή η παραδοξότητα;

Σ.Α.: Πράγματι δεν υπήρχε πολιτική αυτονομία, υπήρχε όμως στα μέρη που αναφέρατε ελληνική κοινωνία ακμαία από οικονομική και πνευματική άποψη. Μελέτησα την κοινωνία της βενετοκρατούμενης Κρήτης, στο μικρό βιβλίο μου Η Κρητική Λογοτεχνία και η εποχή της (Στιγμή, 1995).

Π.Γ.: Αποκαθιστάτε την πνευματική δημιουργία του ιστορικού τού 19ου αιώνα Παπαρρηγόπουλου. Ποια ήταν η προσφορά του;

Σ.Α.: Ο Παπαρρηγόπουλος θεωρείται «εθνικιστής και ξεπερασμένος», αλλά στην πραγματικότητα ήταν αντικειμενικός. Μιλά για «νεοελληνική συνείδηση», δεν αρνείται καθόλου τις τομές, ούτε αποκρύπτει τις αδυναμίες. Αποδίδει ευθύνες στο Βυζάντιο για τη σύγκρουση με τους Βουλγάρους, λόγω περιορισμών που επέβαλε το Βυζάντιο στο βουλγαρικό εμπόριο. Ομολογεί ο Παπαρρηγόπουλος ότι, στην Ελληνική Επανάσταση, ο Γκούρας εισέπραττε μισθούς για πλασματικές χιλιάδες ανδρών. Κρίνει σωστότερα από τους φιλολόγους ακόμη και τα λογοτεχνικά έργα. Νομίζω ότι είναι απαραίτητη μια φωτομηχανική επανέκδοση της Ιστορίας του, όπως είχε κυκλοφορήσει στα 1885-87. Η έκδοση Ελευθερουδάκη σε σειρά πολλών τόμων είναι δύσχρηστη. Σε αυτό οφείλεται η σημερινή άγνοια του έργου του, ενώ άλλοτε διαβαζόταν πολύ.

Π.Γ.: Στην πεζογραφία παρουσιάζετε τρεις κορυφές, τον Βιζυηνό, τον Παπαδιαμάντη και τον πολυεδρικό Καζαντζάκη, ενδιαμέσως και τον επί μακρό διάστημα λησμονημένο Βουτυρά. Για τη «Γενιά του '30» ποια είναι η γνώμη σας;

Σ.Α.: Η συμβολή της «Γενιάς του '30» ήταν καθοριστική στη διαμόρφωση του νεοελληνικού γραπτού λόγου, έπειτα από τις λανθασμένες και αδέξιες προσπάθειες των δημοτικιστών, που επηρέασαν, δυστυχώς, και τον Καζαντζάκη. Είναι η μόνη «Γενιά» την οποία αναφέρω. Απέφυγα τον όρο αυτόν για τις επόμενες περιόδους. Σε όλες τις εποχές η λογοτεχνία είναι υπόθεση προσώπων, όχι «γενεών». Ως προς τον Βουτυρά, θα ήθελα να προσθέσω ότι το έργο του είναι ακόμη εντελώς άγνωστο. Οι πολλοί δεν ξέρουν ότι είχε αναγνωρισθεί ως ο σημαντικότερος Ελληνας συγγραφέας της εποχής του από κορυφαίους κριτικούς της λογοτεχνίας μας: Καραντώνη, Τσίρκα, Πέτρο Χάρη και άλλους. Πιθανώς τώρα θα επανεκτιμηθεί, χάρη στη νέα έκδοση που επιμελείται ο Β. Τσοκόπουλος.

Π.Γ.: Στο πεδίο της ποίησης εμφανίζετε την Ελλάδα ως ιδιαίτερα δημιουργική. Εχετε εκδώσει και μελετήσει τον βυζαντινό Ακρίτα και τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου. Η έρευνά σας για τον Σολωμό υπήρξε πρωτοπόρα και καταλυτική. Ποια ήταν η πρόσληψη των εκδόσεων αυτών;

Σ.Α.: Ο Ακρίτας και ο Ερωτόκριτος ανατυπώνονται συνεχώς. Ο Ακρίτας έχει μεταφρασθεί σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ο Ερωτόκριτος στα αγγλικά και στα γαλλικά. Για τον Σολωμό τα πράγματα είναι διαφορετικά. Υπήρξαν θετικές βιβλιοκρισίες των Αλκη Αγγέλου, Εμμ. Κριαρά, Π. Μάκριτζ, Γ. Π. Σαββίδη, Σπ. Καββαδία. Οι μελέτες και οι δύο σολωμικές εκδόσεις μου (Στιγμή, 1994, 2007) έδειξαν, βάσει των Αυτογράφων του Σολωμού, ορισμένα λάθη της έκδοσης Πολυλά. Πάνω σ' αυτό υπήρξαν, εκ μέρους άλλων, εντελώς προσωπικές και γενικόλογες αντιρρήσεις ή αποφυγή έκφρασης μιας γνώμης, ίσως και για λόγους ευνόητων συμφερόντων. Είναι άλλωστε ευκολότερο να επαναλαμβάνει κανείς τα παμπάλαια στερεότυπα: «το χάος των σολωμικών χειρογράφων και αποσπασμάτων». Αντίθετες απόψεις έχουν εκφράσει οι Λίνος Πολίτης, Χρήστος Καρούζος, Γ. Π. Σαββίδης. Πράγματι η Γυναίκα της Ζάκυθος, ο Διάλογος, ο Κρητικός, η Τρίχα, ο Πόρφυρας έχουν το καθένα αρχή, μέση και τέλος. Ο επαρκής αναγνώστης το αντιλαμβάνεται. Ο Πόρφυρας μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον D. Ricks και άλλη μια φορά από τη R. Hadas στον λαμπρό τόμο Greek Poets (2010). Δεν γνώριζα την κ. Hadas και η μετάφρασή της ήταν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη.

Π.Γ.: Πού βαδίζει η Ελληνική Λογοτεχνία; Θα μας επηρεάσει άραγε η «παγκοσμιοποίηση»;

Σ.Α.: Η νεοελληνική ποίηση και πεζογραφία έχουν επιβληθεί διεθνώς κυρίως με τον Καβάφη και τον Καζαντζάκη. Αυτή που παραπαίει στην Ελλάδα επί δύο αιώνες είναι η κριτική. Οι Σούτσοι θεωρούνταν μεγάλοι. Ο φαναριώτης συγγραφέας της Βαβυλωνίας ειρωνευόταν τον Σολωμό (το έδειξε τελευταία ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος), ο Κάλβος είχε λησμονηθεί, ο Σουρής προτάθηκε από το Πανεπιστήμιο και τη Βουλή για το Νόμπελ, ο Κοραής απέρριπτε τον Ερωτόκριτο, ο Ψυχάρης και ο Φώτος Πολίτης τον Καβάφη, ο Κώστας Χατζόπουλος τον Σικελιανό, ο Θεοτοκάς τον Καρυωτάκη, ο Αποστολάκης τον Παλαμά, ο Δημαράς τον Παπαδιαμάντη και τον Καζαντζάκη! Είναι ολοφάνερο ότι απαιτείται ένας σοβαρότερος «κανόνας» των πράγματι μεγάλων της λογοτεχνίας μας βάσει ουσιαστικής γνώσης των κειμένων.

Ως προς την «παγκοσμιοποίηση», νομίζω ότι είναι η τελική «κρίσιμη στιγμή» με τον όρο που αναφέρατε στην αρχή. Σε όλο τον κόσμο, τα παραδοσιακά στοιχεία γλώσσας, σκέψης, καλαισθησίας και τρόπου ζωής κλονίζονται. Μόνη φιλοσοφία της εποχής είναι η εμπορευματοποίηση των πάντων, το χρήμα και η διαφήμιση. Ασφαλώς ο μονόδρομος αυτός οδήγησε και στη σημερινή παγκόσμια και εντόπια οικονομική κρίση. Ας ελπίσουμε πως κάποτε κι αυτά θα ξεπεραστούν.