Ο Πλάτων, ο Πόπερ και το αθηναϊκό imperium
Το 1945 ο οίκος G. Routledge & Sons, Ltd εξέδωσε στο Λονδίνο το δίτομο έργο «The Open Society and its Enemies» του Αυστριακού φιλοσόφου Καρλ Ράιμουντ Πόπερ, κείμενο που έμελλε να γίνει από τα διασημότερα του 20ού αιώνα. Από το 1982 το βιβλίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά: Καρλ Πόπερ, «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Δωδώνη 1982, 1991 και Παπαζήσης 2003, 2021).
Στον πρώτο τόμο, στον οποίο εξετάζει τη δημοκρατική Αθήνα ως πρώιμη ανοικτή κοινωνία και τον Πλάτωνα ως εχθρό της, ο συγγραφέας αναφέρθηκε στην εξωτερική πολιτική της κλασικής μας πόλεως χωρίς να αποφύγει να τη χαρακτηρίσει ιμπεριαλιστική. Παρά την αντιπάθειά του για τον Πλάτωνα, έδειξε σεβασμό στην πλατωνική ορθότητα ονομάτων. Δεν φοβήθηκε μήπως ο χαρακτηρισμός υπονομεύσει τη στράτευσή του υπέρ της ανοικτής κοινωνίας. Υποστήριξε ότι μόνο με κάποια μορφή ιμπεριαλισμού ήταν δυνατόν να γίνει η υπέρβαση της παλαιάς κοινωνικής δομής με τον φυλετικά κλειστό και αυτάρκη χαρακτήρα, προσέθεσε δε ότι κάποια από τα ιμπεριαλιστικά μέτρα της Αθήνας ήταν μάλλον φιλελεύθερα. Ακόμη, είχε πίστη στο εμπόριο σε τέτοιο βαθμό, ώστε να πιθανολογήσει ότι το imperium της Αθήνας επί των συμμάχων της θα ήταν πρόσκαιρο αν δεν είχε καταλυθεί και ότι το ενδιαφέρον της για την ανάπτυξη του εμπορίου θα οδηγούσε σε κάποιο είδος ομοσπονδίας. Εν κατακλείδι, το πρώτο ιστορικά αξιόλογο imperium που ασκήθηκε από δημοκρατία είχε κατά τον Πόπερ τη δυνατότητα να μετεξελιχθεί σε μια παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου. Γι’ αυτό κρίθηκε επικίνδυνο από τον Πλάτωνα και άλλους αρχαίους λογίους που υιοθετούσαν τον σπαρτιατικό παρτικουλαρισμό. Κατά τον Πόπερ, εχθρός της ανοικτής κοινωνίας είναι ο καθοδηγούμενος από μια ανεξέλεγκτη αυθεντία κολεκτιβισμός. Μετά τον πλατωνικό κολεκτιβισμό, κύριο θέμα του πρώτου τόμου, εξετάζει στον δεύτερο τόμο τη φιλοσοφία (Χέγκελ – Μαρξ) ως έρεισμα των δύο περιπτώσεων κολεκτιβισμού του 20ού αιώνα (εθνικισμός – κομμουνισμός) που κατέληξαν σε ολοκληρωτισμό. Ανοικτή κοινωνία υπάρχει τώρα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης (κυρίως στις ισχυρότερες, την αγγλική και την αμερικανική, που ασκούν το απερχόμενο αποικιοκρατικό και το επερχόμενο μετα-αποικιοκρατικό imperium). Εκεί η κρατική βία υποχωρεί και πρυτανεύουν ο ανθρωπισμός με την κριτική σκέψη στην αντιμετώπιση των πολλών και σύνθετων προβλημάτων της εποχής.
Η έκδοση του βιβλίου του Πόπερ συνέπεσε με την ολοκλήρωση ενός κοσμοϊστορικού σταδίου της εξέλιξης των πολιτικών θεωριών και των διακρατικών σχέσεων. Οσο κι αν διαφωνεί κανείς με την πολεμική διάθεσή του για τον Πλάτωνα (κι ακόμη τον Ηράκλειτο, τον Θουκυδίδη, τον Αριστοτέλη) και τους μεταγενέστερους «εχθρούς της ανοικτής κοινωνίας» Χέγκελ και Μαρξ, οφείλει να υποκλιθεί στην ευθύτητά του και να αναγνωρίσει τη συμβολή του στη διάλυση της πλάνης για τη δυνατότητα βελτίωσης των κοινωνιών μέσω της εφαρμογής ακραία ανελεύθερων πολιτικών συστημάτων φιλοσοφικής εμπνεύσεως. Αλλά η ιδεολογική προκατάληψή του είναι έκδηλη. Η εικασία του, λ.χ., για την τάση του εμπορίου να μετατρέψει το Αθηναϊκό imperium σε ομοσπονδία στερείται ιστορικών επιχειρημάτων. Θυμίζει τον ορφικό ύμνο στον θεό του εμπορίου Ερμή, που έχει στα χέρια του το άμεμπτο όπλο της ειρήνης (ος χείρεσσιν έχεις ειρήνης όπλον αμεμφές, λέει ο ύμνος).
Το πρώτο ιστορικά αξιό-λογο imperium που ασκήθηκε από δημοκρατία είχε κατά τον Αυστριακό φιλόσοφο Καρλ Πόπερ τη δυνατότητα να μετεξελιχθεί σε μια παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου.
Δεν καταφεύγουν στον μύθο μόνον οι «εχθροί της ανοικτής κοινωνίας». Εάν αυθαιρετούν ο Πλάτων με την ενόραση της ουράνιας Πολιτείας και ο Mαρξ με την προφητεία της αταξικής κοινωνίας, όπως ισχυρίζεται ο Πόπερ, ο ίδιος εικάζει το ενδεχόμενο της παγκόσμιας αυτοκρατορίας του ανθρώπου εξίσου αυθαίρετα. Η αλλαγή ύφους (εικασία αντί ενόρασης ή προφητείας) δεν αίρει την αυθαιρεσία. Γιατί αυθαιρετεί; Διότι η κρατικά δομημένη κοινωνία, η διάδοχος της φυλετικής, παραμένει κλειστή παρά τα αναμφισβήτητα ανοίγματα της δημοκρατίας και του εμπορίου. Δέχεται αυτά τα ανοίγματα μόνον όταν εκτιμά ότι είναι ενισχυτικά της δύναμης, του πλούτου και των εν γένει λειτουργικών δυνατοτήτων του δικού της κράτους. Στην αντίθετη περίπτωση ακολουθεί αντίδρομα συνθήματα που επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική και απειλούν τη λειτουργία των θεσμών στο εσωτερικό: America First, Goodbye EU, La France insoumise, ακούμε σήμερα στις μεγάλες φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης.
Οι παρατηρήσεις αυτές δεν διεκδικούν κάτι περισσότερο από μια υπόμνηση της ανάγκης για ορθότητα ονομάτων, η οποία συνήθως λησμονείται σε χαλεπούς καιρούς. Οπωσδήποτε, δεν δηλώνουν αδιαφορία για το σημερινό ενδεχόμενο να τερματιστεί το πλανητικό imperium της φιλελεύθερης Δύσης, έστω κι αν αυτό δεν έχει δείξει σημάδια μετεξέλιξης σε παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου. Αντιθέτως, η ανησυχία για τούτο το ενδεχόμενο είναι εύλογη για πολλούς λόγους. Σοβαρότερος όλων είναι η εκτίμηση του βαθμού του περιορισμού ελευθερίας, τον οποίο επιφύλαξε κάθε ιστορικά δεδομένο imperium στους ανίσχυρους. Ως προς αυτή την εκτίμηση, ο σερ (από το 1965) Καρλ Ράιμουντ Πόπερ δεν έσφαλε: όλα τα ολοκληρωτικά συστήματα φιλοσοφικής εμπνεύσεως του 20ού αιώνα ήταν εξαρχής ή έγιναν σε σύντομο χρόνο ιμπεριαλιστικά και το δικό τους imperium αποδείχθηκε πιο δυναστικό από το imperium της μετα-αποικιοκρατικής Δύσης (όπως ακριβώς το imperium της Σπάρτης –και αργότερα της ελληνιστικής μοναρχίας– αποδείχθηκε πιο δυναστικό από το imperium της Αθήνας).
* Σύμβουλος της Επικρατείας ε.τ.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire