Σαμίρ Αμίν,ο νεομαρξιστής διανοούμενος

Η σκέψη του Σαμίρ Αμίν για το μέλλον του κόσμου

Θανάσης Βασιλείου

«Ο καπιταλισμός έχει γίνει βάρβαρος∙ ζητάει ανθρωποθυσίες. Είναι απαραίτητο, όσο ποτέ άλλοτε, να αντικατασταθεί από άλλες λογικές ανάπτυξης, με ανώτερο ορθολογισμό».
Το παραπάνω ήταν ένα έμμονο αίτημα του Σαμίρ Αμίν, του μεγάλου νεομαρξιστή οικονομολόγου που πέθανε στα 87 του χρόνια. Μπορεί να σταμάτησε η ζωή του, αλλά συνεχίζεται το όραμα ενός άλλου κοινωνικού συστήματος. Και αυτό υπήρξε στο επίκεντρο του πνευματικού έργου του για έξι δεκαετίες.
Οταν κάποιος θέλει να κατανοήσει την κατασκευή του κόσμου του, τον καπιταλισμό, την πόλωση ανάμεσα στις ισχυρές και τις πιο αδύναμες χώρες, αλλά και τη μεταβαλλόμενη φύση των σχέσεων Βορρά - Νότου στην παγκόσμια οικονομία, δεν έχει παρά να διαβάσει Ιμάνιουελ Βαλερστάιν, Σαμίρ Αμίν και -για να μην ξεχνιόμαστε- τον δικό μας Κώστα Βεργόπουλο.
Οταν έμαθα την είδηση του θανάτου του Σαμίρ Αμίν, το μυαλό μου πήγε αμέσως στον Κώστα Βεργόπουλο. Τελικά, σκέφτηκα, έφυγαν πολύ κοντά ο ένας με τον άλλο: τον Νοέμβριο του 2017 ο Βεργόπουλος, τον Αύγουστο του 2018 ο Σαμίρ Αμίν - με τον Κώστα Βεργόπουλο να είναι μία δεκαετία μικρότερος.
Ο Σαμίρ Αμίν -με τον οποίο ο Βεργόπουλος διατηρούσε στενές σχέσεις- είχε προλογίσει τη μνημειώδη μελέτη του τελευταίου «Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα: Το πρόβλημα της κοινωνικής ενσωμάτωσης της γεωργίας» (Εξάντας, 1978).
Προφήτες του καιρού μας; Δεν ταιριάζει για τέτοιους στοχαστές. Ούτε για ακαδημαϊκούς δασκάλους που αξιοποίησαν τα εργαλεία της επιστήμης τους και της κοινωνικής ιστορίας και κατέκτησαν με το έργο τους τη θέση που κατέχουν στο πεδίο της σύγχρονης Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας. Σύγχρονοι διαφωτιστές; Μάλλον ταιριάζει καλύτερα. Στρατευμένοι; Σίγουρα ναι, με την έννοια της ικανότητας να βλέπουν τον κόσμο τους σαν εμπειρικό σύνολο μες στον χρόνο∙ να αίρουν την αναξιοπιστία του οικονομικού φονταμενταλισμού με ενεργό συμμετοχή στο ξεμασκάρεμα της αφήγησης ότι όλα είναι καλώς καμωμένα ή ότι εν τέλει όλα αυτορρυθμίζονται από καλοήθεις δυνάμεις και, κυρίως, από τις δυνάμεις της αγοράς.

Βλέποντας αναδρομικά το έργο του Σαμίρ Αμίν, θα ξεχωρίσω δύο στοιχεία τα οποία αποτελούν το πλαίσιο της θεωρητικής ανάλυσής του γύρω από τη σχέση μητρόπολης-περιφέρειας στον καπιταλισμό.
Πρώτον, την αντίληψή του για το παγκόσμιο σύστημα και την προτεραιότητα των παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών διαδικασιών σε σχέση με τις εθνικές προτεραιότητες.
Οι τελευταίες παρακάμπτονται ως επουσιώδεις ή και αφανίζονται. Το αποτέλεσμα είναι η οικονομική εξάρτηση της περιφέρειας.
Παραδείγματος χάριν, εδώ, η μελλοντική ανάπτυξη ή και η καθυστέρηση/υπανάπτυξη της Ελλάδας θα ετεροκαθορίζεται από τις επιλογές και την εξέλιξη της καπιταλιστικής μητρόπολης (του ευρωπαϊκού Βορρά ή και του παγκόσμιου Βορρά).
Δεύτερον, την παλαιότερη αντίληψη για τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού κέντρου, με ουσιώδη λειτουργία του τη λεηλασία του παραγόμενου πλούτου της περιφέρειας.
Εδώ κατανοούμε τη σημασία της άνισης ανάπτυξης - του κομβικού σημείου που αποσιωπούν οι υποθέσεις της οικονομικής σύγκλισης των θεωριών των οικονομικών διακυμάνσεων και της ανάπτυξης.
Μπορούμε να δούμε την κρισιμότητά της -ειδικότερα για τη χώρα μας- ήδη από τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Δηλαδή, να δούμε τον τρόπο προώθησης μιας νόθας ανάπτυξης μέσα από τη δράση των κυρίαρχων οικονομικοπολιτικών ομάδων και το πώς η συντηρητική πολιτική ελίτ, σε άμεση συσχέτιση με την οικονομική, παρέδωσαν την ανικανότητά τους στους πρώτους πλειοδότες και οδήγησαν τη χώρα όχι μόνον στην εξάρτηση, αλλά και στη χρεοκοπία.
Αυτή είναι, με αδρές γραμμές, η πορεία της νέας μονόπλευρης καπιταλιστικής εποχής, με την αποικιοκρατία και τη νεοαποικιοκρατία της.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο κόσμος πορεύθηκε με τη δημιουργία των αντίπαλων συστημάτων και, μετά το 1989, με τον μονοπολικό κόσμο και την επακόλουθη κατάρρευση του σοβιετικού μοντέλου μαζί με τον θρίαμβο της αγοράς και της παγκοσμιοποίησης.
Ο Σαμίρ Αμίν αποκωδικοποίησε αυτή την πορεία ως αντιδημοκρατική κατασκευή του παγκόσμιου συστήματος που κινήθηκε ταυτόχρονα με την πόλωση του κέντρου-περιφέρειας που, με τη σειρά της, υπονόμευσε τις εθνικές δυνατότητες μετά τη δεκαετία του 1980.
Σήμερα, μέσω των μεγάλων μονοπωλίων, το Δυτικό σύστημα καθορίζει –αν δεν ελέγχει- τόσο την πολιτική και οικονομική ανάπτυξη του κόσμου όσο και τη χρηματιστικοποιημένη οικονομία της αγοράς, η οποία, σε συνεννόηση με την πολιτική σφαίρα, έχει ανατρέψει κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα προς όφελος του κεφαλαίου και εις βάρος της εργασίας.
Οι αναλύσεις του Σαμίρ Αμίν, βασισμένες σε ευρύτατες ιστορικές γνώσεις και σε γόνιμη χρήση της κοινωνικοοικονομικής θεωρίας, θα εξακολουθούν να δίνουν βάσεις κατανόησης της τρέχουσας πραγματικότητας.
Το αίτημα για την απελευθέρωση του Τρίτου Κόσμου, των φτωχών του θεού, είναι ενεργό. Ο Αμίν έδειξε ότι υπάρχει εναλλακτική λύση στη λεηλασία των τελευταίων πέντε αιώνων του καπιταλισμού και των πολέμων.
Υπήρξε θερμός υποστηρικτής της πολυπολικότητας την οποία έβλεπε ως αναγκαίο επόμενο βήμα που θα αντικαταστήσει την τρέχουσα ηγεμονική παγκόσμια τάξη: «Θέλω να δω την ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου και αυτό προφανώς σημαίνει την ήττα του ηγεμονικού σχεδίου της Ουάσινγκτον για στρατιωτικό έλεγχο του πλανήτη».
Στο βιβλίο του με τίτλο «Beyond US Hegemony? Assessing the Prospects for a Multipolar World» [Πέραν της ηγεμονίας των ΗΠΑ; Διερεύνηση των προοπτικών για έναν πολυπολικό κόσμο, (World Book Publishing, 2006)], είχε προτείνει τον οδικό χάρτη ανατροπής της παγκόσμιας τάξης μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, με την οικοδόμηση «μιας πολιτικής και στρατηγικής συμμαχίας Παρισίων-Βερολίνου-Μόσχας, η οποία θα επεκταθεί κατά το δυνατόν στο Πεκίνο και το Δελχί [...] για να οικοδομηθεί μια νέα δύναμη σε επίπεδο που απαιτεί ο προκλητικός ηγεμονισμός των ΗΠΑ... Η δημιουργία ενός συνασπισμού εναντίον του ηγεμονισμού είναι σήμερα προτεραιότητα, όπως ήταν κάποτε η δημιουργία της αντιναζιστικής συμμαχίας... Για να μπει ένα τέλος στα σχέδια της Ουάσινγκτον να επεκτείνει το Δόγμα Μονρόε σε ολόκληρο τον πλανήτη». Η Ε.Ε., δυστυχώς, δεν μπορεί ακόμη…
Οποιος ασχοληθεί με τις κοινωνικές επιστήμες, θα πέσει πάνω στον Σαμίρ Αμίν. Και όποιος ενδιαφέρεται για έναν καλύτερο κόσμο, θα πρέπει να τον διαβάσει.
Θα καταλάβει πως είναι εφικτή η ενσωμάτωση όλων των σημερινών θυμάτων στη μετάβαση προς ένα κοινό καλύτερο μέλλον που, σε κάθε περίπτωση, θα είναι ασύγκριτα πιο αποτελεσματικό και πιο ωφέλιμο για όλους∙ ακόμα και για εκείνους που διαλέγουν τα χειρότερα και παραδίδουν εύκολα την ανθρωπότητα στο έλεος των «τεράτων» μιας νέας μεταβατικής εποχής.

Έντυπη έκδοση