Τα φαντάσματα του παρελθόντος

Του Στέφανου Κωνσταντινίδη*

Δύσκολα ξεφεύγουμε από τα φαντάσματα του παρελθόντος. Μας ελκύουν καθοριστικά στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε το παρόν και να προβλέψουμε το μέλλον. Αν μας διδάσκουν κάτι, αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Προστρέχουμε στο Θουκυδίδη, στο Μαρξ, στον Άνταμ Σμίθ,στον Μακιαβέλι, στα ιερά τέρατα τελος πάντων της ιστορικής μνήμης, τελευταία και στους ποιητές και ιδιαίτερα στον Καβάφη και προσπαθούμε να μεταφέρουμε τη σοφία τους στα δικά μας τα επίκαιρα για να τα κατανοήσουμε στη βάση των δικών τους αναστοχασμών  για τον κόσμο. Πέρα όμως από το χιλιοειπωμένο ότι «η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα» είναι και το γεγονός ότι ο άνθρωπος δύσκολα μαθαίνει από το παρελθόν. Μπορεί, όπως γράφτηκε,  ο Προμηθέας να είναι ο σπουδαιότερος άγιος και μάρτυρας στο φιλοσοφικό ημερολόγιο, αλλά την πρωτιά την έχει πάντα ο αδελφός του ο Επιμηθέας. Επιπλέον  τα γεγονότα  δεν διαδραματίζονται ποτέ με τον ίδιο τρόπο, οι ιστορικές αναλογίες είναι διαφορετικές και η κουλτούρα κάθε εποχής είναι επίσης διαφορετική. Ακόμη και ο Θουκυδίδης τον οποίο πολλοί επικαλούνται, "δεν υποστηρίζει ότι θα γίνει ακριβής επανάληψη των γεγονότων του καιρού του στο μέλλον, αλλά υπονοεί ότι αυτά που θα γίνουν μπορεί να είναι παρόμοια ή απλώς ανάλογα". Όμως τα φαντάσματα του παρελθόντος πάντα θα μας κυνηγούν. Και θα ακούεται συχνά πως «αυτοί που δεν ξέρουν Ιστορία είναι καταδικασμένοι να επαναλαμβάνουν τα λάθη του παρελθόντος!» Αλλά ο κυνικός θα συμπληρώνει ότι «αυτοί που τη γνωρίζουν διαπράττουν νέα και διαφορετικά λάθη».

Οι σκέψεις αυτές, αποσπασματικές, έρχονται σε αναφορά με τρία μεγάλα γεγονότα που μας κληροδότησε ο Σεπτέμβρης, Το πρώτο είναι το πραξικόπημα στη Χιλή στις 11 Σεπτεμβρίου του 1973 που ανέτρεψε τον νόμιμο Πρόεδρο, σοσιαλιστή γιατρό Σαλβαδόρ Αλιέντε. Ακολούθησε η στυγνή δικτατορία Πινοσέτ με την αμερικανική στήριξη. Σήμερα ξέρουμε, από τα ίδια τα αμερικάνικα έγγραφα, πως πίσω από το πραξικόπημα βρισκόταν ο Κίσινγκερ και η CIA.  Ήταν η εποχή του Ψυχρού Πολέμου και στην Ουάσινγκτον δεν ανέχονταν σοσιαλιστικά πειράματα ακόμη και στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατίας.

Το δεύτερο, κατά «διαβολική» σύμπτωση συνέβηκε πάλι στις 11 του Σεπτέμβρη, το 2001. Ήταν η επίθεση εναντίον των Δίδυμων Πύργων στη Νέα Υόρκη. Το γεγονός αυτό οδήγησε στη γέννηση δεκάδων θεωριών συνωμοσίας. Οι ΗΠΑ, για όσους κατηγορούν τους Έλληνες ότ βλέπουν παντού συνωμοσίες, είναι ο πραγματικός παράδεισος των θεωριών αυτών. Ο κόσμος, λέχτηκε τότε, «δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος». Κι όμως ακολούθησαν από τότε τόσα άλλα... Και για πολλά από αυτά θα μπορούσε να επαναληφθεί το ίδιο, αλλά φαίνεται πως ο κόσμος παραμένει πάντα ο ίδιος!

Τέλος, πηγαίνοντας πίσω στον περασμένο αιώνα έχουμε την 3^η του Σεπτέμβρη 1843 στην Αθήνα. Που επέβαλε το σύνταγμα στη βαυαρική απολυταρχία, με το γνωστό ρόλο του Μακρυγιάννη. «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες/τρεις του Σεπτέμβρη να περνάς/και τσικουδιά στους καφενέδες/τα παλληκάρια να κερνάς». Μια ιστορική στιγμή για την Ελλάδα.

Τρία σημαντικά ιστορικά γεγονότα λοιπόν που σημάδεψαν τον κόσμο, ιδιαίτερα τα δύο πρώτα, ενώ το τρίτο σημάδεψε τη ζωή του νεογέννητου τότε ελληνικού κράτους. Και επιστρέφω στο αρχικό μου ερώτημα: Μας διδάσκουν κάτι; Μαθαίνουμε από το παρελθόν; Ή για να παραφράσουμε τον ποιητή, «το παιχνίδι είναι πάντα στημένο» με διαφορετικό τρόπο;

Υ.Γ. 1 Τον Σεπτέμβριο του 2008 η κατάρρευση της Lehman Brothers στις ΗΠΑ προκάλεσε τη χειρότερη οικονομική κρίση του ανεπτυγμένου κόσμου μετά από αυτή του 1930. Ήταν και τότε Σεπτέμβρης και το καπιταλιστικό σύστημα έδειχνε τις αδυναμίες του. Ίδιο ερώτημα: η κρίση αυτή που άφησε εκατομμύρια ανέργους και δημιούργησε ένα εργασιακό μεσαίωνα, μας δίδαξε τίποτε;

Υ.Γ. 2 Την προσεχή Τετάρτη, 19 Σεπτεμβρίου, 19:30,  παρουσιάζεται από το Ερευνητικό Κέντρο Νεοελληνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Κύπρου, στο Πολιτιστικό Κέντρο Δήμου Στροβόλου (Παλαιό Δημαρχείο) το μυθιστόρημα μου «Εκβάτανα», το δεύτερο της τριλογίας «Νομάδας». Παρουσιάζουν ο Παντελής Βουτουρής, καθηγητής Πανεπιστημίου Κύπρου και ο Άριστος Μιχαηλίδης, διευθυντής σύνταξης του «Φιλελευθέρου». Θα χαρώ να συναντήσω και από κοντά τους αναγνώστες της στήλης μου.

*Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά-ΚΕΕΚ

 και μέχρι πρόσφατα  επιστημονικός συνεργάτης του ΕΔΙΑΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

* .E-mail   stephanos.constantinides@gmail.com