Η ψυχανάλυση ήταν πάντοτε ανατρεπτική

ΜΑΡΙΑΛΕΝΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

• 
  «Ορλάντο», η ιστορική ταινία της Σάλι Πότερ, βασισμένη στο ομότιτλο μυθιστόρημα της Βιρτζίνια Γουλφ. Στον ρόλο της/του Ορλάντο η Τίλντα Σουίντον.

Πριν από λίγες ημέρες ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία το 12ο Συνέδριο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, με θέμα «Φύλο, Γένος, Αμφιφυλίες». Οι ομιλητές ήταν όλοι πρώτης γραμμής ψυχαναλυτές, με διεθνές επιστημονικό έργο. Το θέμα είναι παραπάνω από επίκαιρο. Το ζήτημα του φύλου καθώς και οι παραλλαγές του είναι φλέγον θέμα της εποχής. Γι’ αυτό και υπάρχουν πολλές πλευρές, πολλές φωνές που διεκδικούν να ακουστούν. Τι σημαίνει σήμερα να είσαι γυναίκα; Να είσαι άνδρας; Να είσαι ομοφυλόφιλος ή τρανσέξουαλ; Για όλα αυτά η «Κ» συνομίλησε με τον πρόεδρο της ΕΨΕ, ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Σωτήρη Μανωλόπουλο.

Το ζήτημα του φύλου. «Το θέμα του συνεδρίου ήταν η ψυχανάλυση και πιο ειδικά τι σκέφτονται οι ψυχαναλυτές για τη σεξουαλικότητα, το φύλο, και τις αμφιφυλίες, σε συνδυασμό με τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, την ανθρωπολογία και τη νευροβιολογία. Το αγόρι και το κορίτσι είναι οι δύο όψεις του φύλου, ακόμα και αν κανείς επιλέγει να είναι και τα δύο ή να μην είναι κανένα από τα δύο. Το θηλυκό και το ανδρικό, το ενεργητικό και το παθητικό-δεκτικό στοιχείο, δεν είναι απόλυτα και ξεκάθαρα χωρισμένα. Ενας πατέρας που είναι ισχυρός-φαλλικός αποκαλύπτει και θηλυκά μητρικά στοιχεία».
Το φύλο είναι και ένα μυστήριο. «Πάντα υπήρχε το μυστήριο του τι σημαίνει άνδρας, τι σημαίνει γυναίκα. Παρατηρείται η τάση μιας ολόκληρης εποχής να καταργηθούν οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Ισως να είναι ο τρόπος που απαντά η εποχή σε αυτό το μυστήριο, με το να κάνει άπειρες παραλλαγές της διαφοράς των φύλων, που είναι θεμελιώδης διαφορά στον νόμο, αγόρι-κορίτσι. Το μυστήριο της διαφοράς και της ένωσης αγγίζει βαθιά θέματα ύπαρξης και ταυτότητας. Καθεστωτικά θέματα. Το φύλο αρχίζει με μια ναρκισσιστική ταύτιση αλλά γρήγορα γίνεται θέμα ασυνείδητης φαντασίωσης με αποκορύφωμα την οιδιπόδεια σύγκρουση. Η ψυχανάλυση δεν μπορεί να σκεφθεί τη σεξουαλικότητα και την ψυχική ζωή, χωρίς την έννοια της αμφιφυλίας, η οποία αναδύεται από το σώμα, και σταδιακά γίνεται ψυχική. Αφορά τις ταυτίσεις, που είναι ρευστές, διαρκώς μετακινούμενες, παράλληλες».
Κοινωνία και σεβασμός. Τον ρωτώ για τα δικαιώματα των ανθρώπων σε σχέση με τις παραλλαγές του φύλου. «Κοινωνικά δεν πρέπει να μπερδεύουμε τις διαφορές από την ανισότητα. Το ότι υπάρχει διαφορά του άνδρα με τη γυναίκα, στο σώμα και στους ρόλους που δίνουμε στην αναπαραγωγή ισχύει. Εκεί βασίζονται οι ψυχικές αναπαραστάσεις. Ο νόμος είναι άνισος. Οι γυναίκες είναι σε άλλη θέση σε σχέση με τους άνδρες, αυτό είναι γεγονός. Ζούμε εποχές πολιτικής ορθότητας. Υπάρχει δυσκολία να έχουμε ομοιότητες και διαφορές. Να είμαστε διαφορετικοί. Η εποχή προωθεί το πολιτικώς ορθό, κάτι που είναι καταστροφικό. Η ψυχανάλυση δεν ήταν ποτέ πολιτικώς ορθή. Ηταν πάντοτε ανατρεπτική. Πάντα σε όλες μας τις επιλογές υπάρχει το ερώτημα “τι θα γινόταν αν”. Στην ψυχανάλυση ερευνούμε τα πάντα, οπότε με αυτή την έννοια ερευνούμε την ετεροφυλοφιλία, την ομοφυλοφιλία κ.ο.κ., δεν αφήνουμε τίποτα απέξω, ούτε ξεκινάμε με δεδομένα».

«Το θηλυκό και το ανδρικό, το ενεργητικό και το παθητικό στοιχείο, δεν είναι απόλυτα και ξεκάθαρα χωρισμένα», λέει ο κ. Μανωλόπουλος.

Φαντασίωση παντοδυναμίας. «Ενα άλλο φαινόμενο που ίσχυε πάντα είναι το ζήτημα της παντοδυναμίας. Οτι δεν γεννηθήκαμε από δύο γονείς –που είναι μεγάλη υπόθεση να το παραδεχθείς αυτό το πράγμα– ότι δεν έχουμε να επιλέξουμε την ταύτιση ανάμεσα στους γονείς. Το μεγαλύτερο τραύμα του ανθρώπου και το μεγαλύτερο κίνητρο για δημιουργικότητα είναι ότι υπάρχει ο Aλλος. Oτι το παιδί πρέπει να χωρίσει από τη μητέρα και υπάρχει ένας πατέρας, και ένα ζευγάρι. Κανείς άνθρωπος σε ασυνείδητο επίπεδο δεν δέχεται περιορισμούς. Κανείς δεν δέχεται να επιλέξει. Είμαι άνδρας σημαίνει ότι αφήνω την επιλογή να είμαι γυναίκα. Αφήνω το άλλο. Αυτό δεν είναι εύκολο. Ποτέ δεν το ήθελε ο άνθρωπος αυτό. Μόνον που τώρα έχουμε την τεχνολογία και την επιστήμη που μπορεί να κάνει πραγματικότητα μία σειρά από φαντασιώσεις. Ο Ιππόλυτος στον Ευριπίδη έλεγε: “Τι χρειάζονται οι γυναίκες; Γιατί να μη δίνουμε χρυσάφι ή χαλκό στους ναούς και να παίρνουμε τα ωάρια και να κάνουμε παιδιά...”.
Και τώρα βλέπεις ότι αυτό μπορεί να γίνει με την επιστήμη. Δεν υποκείμεθα στον νόμο. Ακόμα και να πάρεις ένα κύτταρο ενός ανθρώπου κάποια στιγμή στο μέλλον και χωρίς καμία διαμεσολάβηση να φτιάξεις έναν άνθρωπο. Από εκείνη την εποχή φοβόμαστε τις γυναίκες, επιθυμούμε να τις υποτάξουμε, και απαρνιόμαστε τη θηλυκότητα, άνδρες και γυναίκες. Η απάρνηση της θηλυκότητας είναι μια απάρνηση της παθητικής θέσης προς την πραγματικότητα του άλλου. Το να μπορεί να διακρίνει κανείς το τι είναι αδύνατον από το τι είναι απαγορευμένο είναι κατάκτηση της ανάπτυξης. Η θηλυκότητα και η αρρενωπότητα είναι ατελείς. Δεν υπάρχει καμία “τελική λύση” στη ταυτότητα του φύλου εκτός αν εξαλείψουμε την επιθυμία και την ψυχική σύγκρουση.
Ερευνούμε, λοιπόν, τι σημαίνει για τους ανθρώπους; Να αναζητούν να βεβαιώσουν την αίσθηση του εαυτού, την “ύπαρξη”, και όχι τη σεξουαλική επιθυμία για το αντικείμενο, απαντώντας στο μυστήριο των φύλων όχι ψυχικά αλλά με αλλαγή της ανατομίας; Ποια είναι τα ελλείμματα της συμβολικής εργασίας που συνδέει το γένος με τη διαφορά των φύλων εντός της αμφιφυλίας; Αναγνωρίζουμε ως ψυχαναλυτές τη διαφορά των φύλων, ενώ πιστεύουμε ότι η υποκειμενικότητά μας βασίζεται στο γεγονός της αμφιφυλίας που δεν αντικαθίσταται από τη φαντασίωση του transgender (διεμφυλικού). Η ψυχανάλυση θεωρεί ότι η υγεία μας βασίζεται σε συμβιβασμούς ανάμεσα σε αντίθετες δυνάμεις και στην ευελιξία αυτών των συμβιβασμών, όχι στην παγίωση απόλυτων διαχωρισμών».
Τη λήξη του συνεδρίου ακολούθησαν μερικές αντιδράσεις από το Σωματείο για παράδειγμα Υποστήριξης Διεμφυλικών. «Το συνέδριό μας πέτυχε, γιατί έδειξε πόσο ανοικτός και ανατρεπτικός είναι ακόμα ο λόγος του Φρόιντ. Το συνέδριο αναστάτωσε βεβαιότητες για τις ταυτότητές μας και τάραξε εφησυχασμούς για τις ασυνείδητες επιθυμίες μας –την ψυχική σεξουαλικότητα και την καταστροφικότητα–  που διέπουν την ψυχική μας ζωή».