Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Gregory Claeys «Μαρξ και μαρξισμός» (μετάφραση: Γιώργος Μαραγκός, Μεταίχμιο 2018). Συγγραφέας πολλών έργων για την ιστορία του σοσιαλισμού και του ουτοπισμού, ο Γκρέγκορι Κλέις είναι καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Royal Holloway (Πανεπιστήμιο του Λονδίνου). Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στον γαλλικό ιστότοπο La Vie des idées.
Θέλησα να εξακριβώσω τη θέση του Μαρξ μέσα σε ένα εδραιωμένο σοσιαλιστικό πλαίσιο. Αυτός χρειάστηκε να πάρει υπόψη του την προηγούμενη αποτυχία του κοινοτικού σοσιαλισμού (των ιδεών του Φουριέ, αλλά κυρίως εκείνων του Οουεν, προς τις οποίες ο Ενγκελς έτρεφε μιαν ορισμένη συμπάθεια), πράγμα που εξηγεί το ότι, το 1848, η προοπτική μιας επαναστατικής ανατροπής του καπιταλισμού είχε γίνει περισσότερο αξιόπιστη. Ακριβώς όπως οι οπαδοί του Οουεν και άλλοι σοσιαλιστές των αρχών του 19ου αιώνα, ο Μαρξ πίστευε στην αναγκαιότητα να φανταστούμε το μέλλον, προκειμένου να προτείνουμε μια κριτική του καπιταλισμού.
Αυτό το όραμα του μέλλοντος περιείχε ουσιαστικά την –αρκετά απροσδιόριστη- ιδέα της έλευσης μιας κομμουνιστικής κοινωνίας. Οσο για την κριτική του στον καπιταλισμό, αυτή αναπτύσσεται αρχικά, στα 1843-44, γύρω από την έννοια της ουσίας του ανθρώπου, του «είναι του είδους» (Gattungswesen), που δανείστηκε από τον Φόιερμπαχ. Η έννοια αυτή αντικαταστάθηκε έπειτα από μιαν «ηθική τού γίγνεσθαι», σύμφωνα με την οποία η αλληλεγγύη και η κοινωνικότητα του μέλλοντος προεικονίζονταν από το εργατικό κίνημα και από την αίσθηση του κοινού σκοπού, που πήγαζε από τον υπάρχοντα καταμερισμό της εργασίας.
Κατά τη γνώμη μου, ο Μαρξ παρέμεινε ένας ουτοπιστής σε πολλές πλευρές του σχεδίου του. Συγκεκριμένα, υποστήριζε μιαν ιδέα σφαιρικής ανάπτυξης και αντιτασσόταν στην εξειδίκευση και στον καταμερισμό της εργασίας, ιδίως σε εκείνον μεταξύ διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας.
● Η μελέτη σας για τη διανοητική διαμόρφωση του Μαρξ επιβεβαιώνει την ανάγκη να εγκαταλείψουμε τη διάκριση μεταξύ «ουτοπικού» και «επιστημονικού» σοσιαλισμού. Πώς μπορεί ο επαναπροσδιορισμός της ουτοπίας να ρίξει νέο φως στις ιδέες του Μαρξ;
Ο Μαρξ –και ακόμη περισσότερο ο Ενγκελς και έπειτα ο Λένιν– υποστήριζε πάντοτε ότι η «υλιστική αντίληψη της ιστορίας» δεν είχε καμιά σχέση με τη χίμαιρα των «δώδεκα εκδοχών της Νέας Ιερουσαλήμ», που χαρακτήριζε τους πρώτους σοσιαλιστές. Ο Μαρξ προσέφερε μια πιο αυστηρή διατύπωση της ιστορικής ανάλυσης από τους περισσότερους σοσιαλιστές που είχαν προηγηθεί.
Στα 1845-46, ο Μαρξ επεξεργάστηκε την ντετερμινιστική θεωρία του, που προβλέπει το αναπόφευκτο της προλεταριακής επανάστασης, της δικτατορίας του προλεταριάτου και τέλος, μέσω αυτής, την έλευση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Δεδομένου ότι αυτή η θεωρία απέτυχε, ο χαρακτηρισμός «επιστημονικός σοσιαλισμός» φαίνεται σήμερα ασαφής και ξεπερασμένος.
Αν βλέπω στον Μαρξ έναν ουτοπιστή, τον βλέπω αρχικά με τη θετική έννοια αυτού του όρου: την ικανότητα να διαβλέπει ένα μακρινό μέλλον, προκειμένου να εξετάσει πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός· και έπειτα τον βλέπω με περισσότερο ουδέτερες εκδοχές της ουτοπίας, καθώς υιοθέτησε ένα σύνολο υποθέσεων για τις μορφές που θα έπαιρνε η πορεία προς τη μελλοντική κοινωνία και η ίδια η μελλοντική κοινωνία.
Αυτές οι υποθέσεις αφορούν, για παράδειγμα, τη βελτίωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς μετά την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, τη δυνατότητα να καταργηθούν η πολιτική και το κράτος (όταν οι εργάτες θα πετύχουν αξιοπρεπείς αμοιβές και θα αποτελέσουν την τάξη των διαχειριστών), την απουσία συγκρούσεων μεταξύ του επαναστατικού κόμματος και των άλλων τομέων της προλεταριακής εξουσίας, πράγμα που θα καθιστούσε ξεπερασμένη την αναγκαιότητα μιας διάκρισης των εξουσιών κ.ο.κ. Ο Μαρξ είναι επομένως ένας ουτοπιστής σύμφωνα με μια πολλαπλότητα νοημάτων αυτού του όρου.
Αυτό είναι φανερό όταν φαντάζεται έναν κόσμο στον οποίο οι μηχανές θα πραγματοποιούν το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας, προκειμένου οι ανθρώπινες υπάρξεις να αναπτύσσονται πολύπλευρα στον ελεύθερο χρόνο που θα προέκυπτε.
Αυτό το όραμα, που αντιτίθεται στις λύσεις που πρότεινε ο Μαρξ στο πρόβλημα της αλλοτρίωσης το 1844, κυριαρχεί στα τελευταία γραπτά του. Αυτό απηχεί τα γραπτά των πρώτων σοσιαλιστών και ιδιαίτερα του Οουεν. Σε αυτό το όραμα, οι πιο βασικές μορφές της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο έχουν καταργηθεί. Αυτός παραμένει ένας εξαιρετικά ευγενής σκοπός.
● Παρόλο που ο Μαρξ χαρακτηρίστηκε συχνά «δύσκολος» συγγραφέας, η λαϊκή του απήχηση φαίνεται να διαψεύδει αυτόν τον ισχυρισμό. Πράγματι, πολλές από τις έννοιές του (όπως η δικτατορία του προλεταριάτου ή η θρησκεία ως το «όπιο του λαού») έχουν μπει στην καθομιλουμένη. Πώς εξηγείτε αυτό το παράδοξο;
Είναι αμφίβολο αν οι περισσότεροι μαρξιστές έχουν πραγματικά διαβάσει τον Μαρξ. Πολλά από τα κείμενά του, που διαθέτουμε σήμερα, έγιναν ευρύτερα προσβάσιμα μόνον στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.
Η λαϊκή απήχηση της σκέψης του Μαρξ βασίστηκε πάνω απ’ όλα σε συνοπτικές διατυπώσεις των ιδεών του από τον ύστερο Ενγκελς (ιδίως το «Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός» του 1880) και στο προγραμματικό αλλά εξαιρετικά ευανάγνωστο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο».
Οι διανοούμενοι και οι περισσότερο μορφωμένοι έτειναν να τονίζουν τη «δυσκολία» του Μαρξ, συνδέοντάς τον όσο το δυνατόν περισσότερο με τον Χέγκελ, εν μέρει για να εξασφαλίζουν την κυρίαρχη θέση τους στη σφαίρα των ιδεών.
● Γιατί η Ρωσική Επανάσταση αποτέλεσε μια καμπή στην ιστορία του μαρξισμού;
Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο μαρξισμός είχε κερδίσει έδαφος στη Δυτική Ευρώπη, ιδίως στη Γερμανία, όπου η προοπτική ενός ειρηνικού μετασχηματισμού του καπιταλισμού (επιλογή την οποία ο Μαρξ και ο Ενγκελς είχαν αποδεχτεί υπό ορισμένες προϋποθέσεις) είχε γίνει μάλλον ρεαλιστική.
Προς το τέλος της ζωής του, οι Ρώσοι θαυμαστές του Μαρξ τον ενθάρρυναν να εξετάσει τη δυνατότητα μιας επανάστασης σε μια χώρα όπου ο καπιταλισμός δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί, το προλεταριάτο ήταν σχεδόν ανύπαρκτο και μια παρατεταμένη διαδικασία εκβιομηχάνισης θα ήταν αναγκαία, προκειμένου η οικονομική βάση να αναπτυχθεί επαρκώς, ώστε να αρχίσει να επιτρέπει περισσότερο ελεύθερο χρόνο και ευημερία.
Ο Λένιν βέβαια δήλωνε ότι είναι μαρξιστής, αλλά ερμήνευε τον Μαρξ από μιαν αντιιμπεριαλιστική σκοπιά. Χάρη στη νίκη των μπολσεβίκων, ο μαρξισμός επιβλήθηκε στον εικοστό αιώνα ως η κύρια αναφορά για όλες τις κριτικές στον καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό και γενικά την εκμετάλλευση. Ο Λένιν όμως τροποποίησε αξιοσημείωτα τον μαρξισμό. Προσέθεσε σε αυτόν την ιδέα του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, με άλλα λόγια τη δικτατορία του κόμματος πάνω στο προλεταριάτο και μιας μικρής ομάδας μέσα στο κόμμα πάνω στον υπόλοιπο πληθυσμό –στοιχεία που ο Μαρξ ποτέ δεν είχε προβλέψει.
Τα ιδεώδη του Μαρξ ποτέ δεν είχαν προδιαγράψει τη δημιουργία ενός αστυνομικού κράτους σε καιρούς επανάστασης και εμφύλιου πολέμου, ούτε την εξάλειψη ή εξουδετέρωση όσων θεωρούνταν εχθροί του καθεστώτος ή του προλεταριάτου. […]
ΠΗΓΗ: ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ, 13\01\2019
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire