Κύπρος: Το πρώιμο πολιτισμικό πλαίσιο

Του Στέφανου Κωνσταντινίδη*


Στον χώρο του πολιτισμού η Κύπρος, λόγω της αγγλικής αποικιοκρατίας και των προβλημάτων που προέκυψαν μετά την ανεξαρτησία, δεν γνώρισε σε βάθος, πέραν από το εθνικό κίνημα, άλλα πολιτισμικά ή και πολιτικά κινήματα που παρουσιάστηκαν ιδίως τη δεκαετία του ’60 στον υπόλοιπο, κόσμο. Το γεγονός άλλωστε ότι δεν διέθετε πανεπιστήμιο και οι Κύπριοι φοιτητές βρίσκονταν διεσπαρμένοι ανά τον κόσμο, την αποστέρησε από τα φοιτητικά κινήματα που αναπτύχθηκαν στη δεκαετία του ’60 στον υπόλοιπο κόσμο. Το εθνικό πρόβλημα εξάλλου απορροφούσε τις πιο ζωντανές δυνάμεις και απέτρεπε την όποια αμφισβήτηση των διάφορων κατεστημένων. H μόνιμη αμφισβήτηση της αποικιοκρατίας μέχρι το 1960 δεν ήταν αρκετή για να δημιουργήσει ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές αμφισβητήσεις και ανατροπές. Μετά το ’60 και με το αίσθημα της μη δικαίωσης, χάθηκε ακόμη και το όποιο αντιστασιακό πνεύμα της προηγούμενης περιόδου και κυριάρχησε μια κουλτούρα «βολέματος».

Σε γενικές γραμμές το κυπριακό πολιτισμικό πλαίσιο, στην πρώτη περίοδο της ανεξαρτησίας παρέμεινε τουλάχιστον εν μέρει κλειστό, βίωσε μια σχετική απομόνωση και αρκέστηκε, εν πολλοίς, σε ένα είδος fast food από την Αγγλία και την Ελλάδα.
Ένας από τους λόγους που τα νερά παρέμειναν λιμνάζοντα στον χώρο της κυπριακής κουλτούρας οφειλόταν και στην ομοιογένεια που παρουσίαζε ο χώρος της Αριστεράς, με το ΑΚΕΛ προσηλωμένο στα σοβιετικά πρότυπα. Στο θεωρητικό επίπεδο ο χώρος αυτός παρήγαγε ελάχιστα και τα κομματικά στελέχη ικανοποιούνταν με το σοβιετικό fast food. Ούτε οι ευρωκομμουνιστικές ανησυχίες, ούτε η άνθηση του μαοϊσμού και του τροτσκισμού στην Ευρώπη έφτασαν ποτέ στην Κύπρο, πέρα από κάποιους μακρινούς απόηχους. Ούτε και η «Άνοιξη της Πράγας» και ο τσεχοσλοβακικός σοσιαλισμός με «ανθρώπινο πρόσωπο» διαπέρασαν ποτέ τα στεγανά του ΑΚΕΛ. Υπάρχει μονάχα ένα βιβλίο γι΄αυτό το θέμα, «Η Άνοιξη της Πράγας» του πρώην Γενικού Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Κύπρου και του ΑΚΕΛ Πλουτή Σέρβα, που θάφτηκε όμως πολύ γρήγορα και ελάχιστα διαβάστηκε. Και βέβαια ο Μάης του ΄68 πέρασε απαρατήρητος στην Κύπρο. Κατά συνέπεια και στον χώρο του πολιτισμού αναπαραγόταν ο «σοσιαλιστικός ρεαλισμός», φτωχότερος φυσικά από τον πρωτογενή του σοβιετικού χώρου που τουλάχιστον σε κάποιους τομείς παρουσίαζε σημαντικό έργο με μια τεχνική εντέλεια. Ακόμη και σε σύγκριση με την ελληνική Αριστερά που βγήκε ηττημένη από τον Εμφύλιο Πόλεμο, το ΑΚΕΛ παρουσιάζεται σε μειονεκτική θέση. Η αριστερή διανόηση στην Ελλάδα, παρά την ήττα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας – ΚΚΕ στον Εμφύλιο Πόλεμο, πέτυχε ουσιαστικά την ιδεολογική και πολιτισμική επιβολή της. Ακόμη και σε επίπεδο θεωρητικής σκέψης, παρά τους όποιους δογματικούς περιορισμούς που επέβαλε το ΚΚΕ, παρατηρείται μια έστω και περιορισμένη ζύμωση και ανανέωση. Κυρίως, όμως, στον χώρο της τέχνης και της κουλτούρας γενικότερα, η ελληνική Αριστερά παρουσιάζει μεταπολεμικά μια αξιοσημείωτη διακίνηση ιδεών και μια παραγωγική ευφορία. Όλα αυτά ανακόπηκαν βέβαια στην Ελλάδα με τη στρατιωτική δικτατορία.
Στην Κύπρο το κοινωνικο-πολιτισμικό και κοινωνικο-πολιτικό κλίμα δεν επέτρεψε καμιά ρωγμή ούτε στον χώρο της μεταπρατικής αστικής τάξης ή των μικροαστικών στρωμάτων, ούτε στον χώρο ενός συντηρητικού ουσιαστικά και κομφορμιστικού κόμματος της Αριστεράς, του ΑΚΕΛ. Φυσικά όλα αυτά δεν αναιρούν τον ρόλο του ΑΚΕΛ στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, στην περίοδο της Αγγλικής Αποικιοκρατίας, ούτε τους αγώνες του για τη βελτίωση των συνθηκών των εργαζομένων. Ούτε και υποτιμάται ο ρόλος διανοουμένων που κινήθηκαν με ανησυχίες στον χώρο του ή στα κομματικά του σύνορα, αν και οι πιο ανήσυχοι από αυτούς κινήθηκαν εκτός Κύπρου τον περισσότερο καιρό και σε επαφή με ιδέες που διακινούνταν στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, με πιο χαρακρηριστικά παραδείγματα αυτά του Θεοδόση Πιερίδη και του Τεύκρου Ανθία.
Με τον αγώνα της ΕΟΚΑ υπάρχει μια πνευματική και λογοτεχνική όσμωση πέρα από τον χώρο του ΑΚΕΛ, όπου πρωτοστατούν διανοούμενοι, ποιητές και λογοτέχνες όπως ο Κώστας Μόντης, ο Άντης Περνάρης, ο Κύπρος Χρυσάνθης, ο Νίκος Κρανιδιώτης και άλλοι. Είναι μια δημιουργική περίοδος όπου αρχίζουν να εμφανίζονται και οι δημιουργοί της πρώτης περιόδου της ανεξαρτησίας.
Με την ανεξαρτησία, όμως, η πνευματική ζωή του τόπου διασυνδέεται με τον «κρατισμό» και τον κομφορισμό που τον συνοδεύει. Ακόμη και σε έναν χώρο όπου παραδοσιακά οι Κύπριοι είχαν μια σχετικά σεβαστή παρουσία, όπως αυτός της λογοτεχνίας και ειδικότερα της ποίησης, εισέβαλε ο κρατισμός, ο δημοσιοϋπαλληλισμός και ο συντηρητισμός, αν όχι η οσφυοκαμψία. Χωρίς βέβαια να γενικεύω, θα ήταν ενδιαφέρον να γινόταν μια έρευνα για να μαθαίναμε πόσοι από τους λογοτέχνες της πρώτης περιόδου της ανεξαρτησίας, αλλά ίσως και μετέπειτα, δεν ήταν δημόσιοι υπάλληλοι. Πόσο όμως «αμφισβητίας» ή κριτικός, για να μη πω «επαναστάτης», μπορεί να είναι ο διανοούμενος που βιώνει τον γνωστό κυπριακό δημοσιοϋπαλληλισμό;
Τελικά τι πολιτισμό παράγει η κυπριακή κοινωνία αυτής της περιόδου με αυτή την κομφορμιστική νοοτροπία των διανοουμένων της; Κι είναι δυνατό να πάει μπροστά μια κοινωνία χωρίς διανοούμενους με κριτική αντίληψη του κόσμου;

*Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά-ΚΕΕΚ και μέχρι πρόσφατα επιστημονικός συνεργάτης του ΕΔΙΑΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
stephanos.constantinides@gmail.com