Ο «επικίνδυνος» Τζέιμς Τζόις

Κυριακή Μπεϊόγλου«Τι γνωρίζουμε για αυτό που βάζουμε μέσα σε οτιδήποτε; Παρότι ο κόσμος μπορεί να διαβάζει στον “Οδυσσέα” περισσότερα απ' όσα εγώ είχα ποτέ την πρόθεση να εννοήσω, ποιος μπορεί να πει ότι έχει άδικο; Ξέρει κανείς από μας τι δημιουργούμε; Ηξερε ο Σαίξπηρ τι δημιουργούσε όταν έγραφε τον “Αμλετ”; Ή ο Λεονάρντο όταν ζωγράφιζε τον “Μυστικό Δείπνο”; Στο κάτω κάτω η αρχική μεγαλοφυΐα ενός ανθρώπου βρίσκεται στα ορνιθοσκαλίσματά του - στις καθημερινές του πράξεις βρίσκεται το θεμελιώδες ταλέντο του» (Τζέιμς Τζόις, «Επικίνδυνη γραφή», Πατάκης). 

Εχω μόλις τελειώσει την ανάγνωση του βιβλίου του Τζέιμς Τζόις «Επικίνδυνη γραφή», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη. Και θέλω να ξεκινήσω και πάλι την ανάγνωση από την πρώτη σελίδα. Ο Φεντερίκο Σαμπατίνι που δημιούργησε αυτήν την έκδοση έκανε πραγματικά σπουδαία δουλειά. Καθηγητής σύγχρονης λογοτεχνίας ο ίδιος, στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, συγκεντρώνει αποσπάσματα από τα μυθιστορήματα, τα δοκίμια, τις επιστολές και αυτοβιογραφικά κείμενα του Τζόις, ξεδιπλώνοντας το πανόραμα της σκέψης του. Κι έτσι, παρά τα τόσα πολλά που έχουμε διαβάσει για τον μεγάλο Ιρλανδό συγγραφέα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια πραγματικά γοητευτική αποθησαύριση.

Γιατί όμως «επικίνδυνη γραφή»;

Ο συγγραφέας γράφει «επικινδύνως» όταν εξερευνά τους πιο κρυφούς μαιάνδρους της ζωής, μας λέει ο Τζόις – ο αναγνώστης του Τζόις πρέπει να είναι έτοιμος να «διαβάσει επικινδύνως», να αντιμετωπίσει μια πορεία που, ακόμα και όταν φαίνεται εύκολη και ακίνδυνη, κρύβει στην πραγματικότητα μια διαρκή πρόκληση.

Η κραυγή του συγγραφέα

Το πρώτο μέρος του βιβλίου με τον τίτλο «Εργο τέχνης» συγκεντρώνει αποσπάσματα από ποικίλους στοχασμούς γύρω από την ίδια τη φύση της γλώσσας καθώς και τις δυσκολίες και τις περιπέτειας της σωστής λέξης από την αφετηρία της πρώτης έμπνευσης μέχρι την τελική έκδοση του έργου. Σας μεταφέρω το «Μια στιγμή συγκίνησης» που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μας δίνει την ιδιοσυγκρασία του: «Πράγματι η λυρική φόρμα είναι η πιο απλή λεκτική διατύπωση μιας στιγμής συγκίνησης, μια ρυθμική κραυγή παρόμοια με εκείνη η οποία επί αιώνες παρακινούσε τον άνθρωπο που τραβούσε κουπί στη βάρκα ή που έσερνε λιθάρια σε μια πλαγιά. Οποιος εκβάλλει αυτή την κραυγή έχει περισσότερο συναίσθηση της στιγμής της συγκίνησης παρά του ίδιου του εαυτού του ενώ την αισθάνεται. Η πιο απλή επική φόρμα φαίνεται να αναδύεται από τη λυρική λογοτεχνία όταν ο καλλιτέχνης μακρηγορεί και τρώγεται με τον εαυτό του σαν να είναι το επίκεντρο ενός επικού γεγονότος, και αυτή η φόρμα εξελίσσεται ώσπου το κέντρο της συναισθηματικής βαρύτητας να απέχει ίσα από τον ίδιο τον καλλιτέχνη και τους άλλους».
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου «Ο καλλιτέχνης-συγγραφέας», ο αναγνώστης θα βρει αποσπάσματα σχετικά με τις ιδιότητες που πρέπει να διαθέτει ένας καλλιτέχνης ή στις οποίες θα πρέπει να προσβλέπει για να αποκτήσει την ιδανική θέση του ως «μεσολαβητής» ανάμεσα στον πραγματικό κόσμο και τον κόσμο της φαντασίας. Σας μεταφέρω το απόσπασμα «Μια στέρεη βάση πραγματικότητας»: «Ενας συγγραφέας δεν πρέπει να γράφει μόνο για τους κουλτουριάρηδες. Στο έργο του πρέπει να βρίσκεται μια στέρεη βάση πραγματικότητας […] Αν δεν ήταν ο συγγραφέας, τα πεπραγμένα των ανθρώπων θα χάνονταν και θα λησμονιόνταν μέσα στη σκόνη που τα ίδια σήκωσαν. Ενας καλλιτέχνης σαν τον Πλούταρχο τους ξαναδίνει ζωή· οι άνθρωποι της δράσης και οι άνθρωποι της φαντασίας αλληλοσυμπληρώνονται. Κανείς δεν το είχε συνειδητοποιήσει αυτό τόσο όσο οι αρχαίοι Ρωμαίοι, των οποίων οι αυτοκράτορες, οι στρατηγοί, οι δημόσιοι άνδρες ήταν φίλοι με τους ανθρώπους των γραμμάτων. Πράγματι, αν καταλάμβαναν μια πόλη, επιδίωκαν να κάνουν την είσοδό τους με τον κορυφαίο φιλόσοφο ή διανοούμενο της πόλης εκείνης κρατώντας τον από το χέρι, για να δείξουν τις καλές τους προθέσεις προς τον λαό. Σήμερα εμείς είμαστε λιγότερο πολιτισμένοι».

Οι δυνατότητες της γλώσσας

Πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Φεντερίκο Σαμπατίνι πως «μια συμπαντική και άχρονη εικόνα του καλλιτέχνη βρίσκεται στη βάση του παρόντος βιβλίου» και πως μέσα από τις σκέψεις του, ο Τζόις καταφέρνει να μας διδάξει κάτι παραπάνω για τις ικανότητες και τις μεθόδους γραφής και ανάγνωσης, αφενός φέρνοντας στο φως τις πραγματικές δυνατότητες της γλώσσας και αφετέρου δίνοντας έμφαση στη λογοτεχνική παράδοση και στα χαρακτηριστικά της γνήσιας καλλιτεχνικής αξίας. Εκεί, στα πρότυπα του παρελθόντος, θα εντοπίζεται η αληθινή γλώσσα και θα λειτουργεί ως πηγή ανεξάντλητου πλούτου.
Περιγράφοντας την περίοδο που έγραφε την «Αγρύπνια των Φίνεγκαν», συγκρίνει το πειραματικό μυθιστόρημα με ένα «βουνό» όπου πρέπει να ανοιχτούν «σήραγγες προς κάθε κατεύθυνση», παρότι παραδέχεται ότι δεν γνωρίζει τι θα βρεθεί στο τέρμα των περασμάτων που θα σκαφτούν. Ωστόσο ο καταπληκτικός κύριος Τζόις χάρισε σε μας ανεπανάληπτες λογοτεχνικές διαδρομές. Χάρη στην τέχνη, τη φαντασία και την έμπνευσή του, κάναμε τα ωραιότερα ταξίδια, μέσα από την «επικίνδυνη» γραφή του. Το ρίσκο πάντα μοιράζεται ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη.
«Επιβλητικός και γεμάτος, ο Μπακ Μάλιγκαν ερχόταν απ’ το κεφαλόσκαλο κρατώντας ένα κύπελλο με αφρό ξυρίσματος, όπου είχε απιθώσει σταυρωτά ένα καθρεφτάκι κι ένα ξυράφι».
(η πρώτη φράση από τον «Οδυσσέα»)