Ένας μεγάλος Έλληνας της Διασποράς

Γιάννης Ψυχάρης
O δημοτικιστής και ο άνθρωπος μέσα από το αρχείο του

Κάθε σεντούκι με προσωπικά αντικείμενα όταν ανοίγει αφηγείται μια ολόκληρη ζωή. Πολλώ μάλλον όταν πρόκειται για δύο μπαούλα και δεκαεννέα μεγάλα χαρτοκιβώτια που φτάνουν στην Ελλάδα συσκευασμένα από το Παρίσι το 1924 και κλείνουν μέσα, στις λεπτομέρειές της, τη ζωή του γλωσσολόγου Γιάννη Ψυχάρη (1854-1929).
Τα πολλά πρόσωπα του ανθρώπου που σήμερα είναι κυρίως γνωστός ως ο πρωτεργάτης του δημοτικισμού, ως το μυθικό σύμβολο στον αγώνα του γλωσσικού ζητήματος που με το έργο του «Το ταξίδι μου» (1888) συνέβαλε στην επικράτηση της δημοτικής γλώσσας στην πεζογραφία, παρέλασαν στη συνεδριακή αίθουσα της Βουλής στη λεωφόρο Αμαλίας όπου το βράδυ της Τρίτης έγινε η παρουσίαση του Αρχείου Ψυχάρη με την ευκαιρία της ολοκλήρωσης της ταξινόμησής του και της διάθεσής του στο κοινό και στους ερευνητές.

Ο μαχητικός δημοτικιστής ήταν επίσης ο πατέρας που έχασε δυο γιούς στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Ηταν ένας διαβητικός με μόνιμα προβλήματα υγείας αλλά με λατρεία για το κακάο και τα μικρά γλυκίσματα. Ενας συγγραφέας που επιθυμούσε ένα βραβείο Νομπέλ. Ενας άνδρας που, όπως ομολογεί, ερωτεύτηκε 46 φορές –επτά από αυτές θανάσιμα– και χώρισε την πρώτη του σύζυγο Νοεμί, την κόρη του γάλλου φιλοσόφου Ερνέστου Ρενάν, προκειμένου να παντρευτεί την πολύ νεότερή του Ιρέν Μπομ. Ηταν ένας Ελληνας της Διασποράς και ένας γάλλος διανοούμενος, ένας αγωνιστής, ένας ερευνητής και ένας δάσκαλος, που έζησε στο σταυροδρόμι μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Ελλάδας-Γαλλίας, 19^ου-20ού αιώνα, επιστήμης και λογοτεχνίας.
Το Αρχείο Ψυχάρη περιλαμβάνει περίπου 150.000 φύλλα (αλληλογραφία, χειρόγραφα και δακτυλόγραφα έργων του, αποκόμματα Τύπου και ποικίλα ντοκουμέντα προσωπικά, οικονομικά κ.ά.). Αφορούν τη περίοδο από το 1840 ως το 1929 και έφτασαν στην Ελλάδα μαζί με τους τόμους της Βιβλιοθήκης Ψυχάρη (την οποία αγόρασε ο Εμμανουήλ Μπενάκης το 1924, ενόσω ζούσε ο Ψυχάρης, και δώρισε στη Βουλή των Ελλήνων) ή αποτελούν δωρεά της συζύγου του Ιρέν Μπομ. Η ανασυγκρότηση και η ηλεκτρονική καταγραφή του Αρχείου άρχισε το 2006. Επιθυμία του Ψυχάρη ήταν, όπως όριζε στη διαθήκη του, το Αρχείο του να καταλήξει στην Ελλάδα και να ανοιχτεί πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του. Αν και το Αρχείο γίνεται καθυστερημένα ανοιχτό στην έρευνα, η μελέτη του, όπως επισήμανε η ιστορικός Ευτυχία Λιάτα, υπεύθυνη της ομάδας που ανέλαβε την ανασυγκρότηση του Αρχείου, θα φωτίσει άγνωστες πτυχές και θα προσφέρει νέες προσεγγίσεις στο έργο του Ψυχάρη. Η αλληλογραφία –«με τους πάντες»– και τα αποκόμματα Τύπου είναι πολύτιμα τόσο για τους βιογράφους, καθώς μαρτυρούν τη δραστηριότητα του Ψυχάρη σε μια έντονη περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας, αλλά και για τους ιστορικούς, διότι προσφέρουν τεκμήρια για την ελληνική αλλά και για την ευρωπαϊκή ιστορία (πολλά για την υπόθεση Ντρέιφους).
Στη διάρκεια της εκδήλωσης, διαγράφηκε στις ανακοινώσεις των ομιλητών, όλη η ιστορία του γλωσσικού ζητήματος. Σήμερα όμως που το γλωσσικό ζήτημα δεν είναι επίκαιρο, ποιο μπορεί να είναι το ενδιαφέρον για τον πρωτεργάτη του μαχητικού δημοτικισμού Γιάννη Ψυχάρη; αναρωτήθηκε ο ιστορικός της εκπαίδευσης Αλέξης Δημαράς. Την απάντηση έδωσε ο ίδιος: «Η ειρωνεία και η θυμοσοφία του αξίζει, στις μέρες μας, να μείνουν ως αντίδοτο στην αλαζονεία των ηγετών».
Η Βιβλιοθήκη Ψυχάρη, περίπου 34.000 τόμοι, στεγάζεται προσωρινά στο κτίριο της Βιβλιοθήκης της Βουλής στο πρώην Καπνεργοστάσιο στην οδό Λένορμαν, ενώ το Αρχείο Ψυχάρη φυλάσσεται στην Κεντρική Βιβλιοθήκη στο Μέγαρο της Βουλής.
Ας είναι καλά οι δούλες
«Περνώ γι’ αντάρτης, παναστατικός, αναρχικός στο δημόσιο και θαρρώ πώς δεν είναι διόλου σωστό. Για να πειστήτε και σεις που με διαβάζετε, θέλω σήμερα να σας διηγηθώ πώς έμαθα τη μητρική μας τη γλώσσα. Δε γνώρισα τη μάννα μου. Πέθανε όταν είμουνε δεκοχτώ μηνώ μωρουδάκι …. Γεννήθηκα στη Ρουσσία και πρωτόκλαψα ρούσσικα. Ρούσσικα πρωτομίλησα … Στην Πόλη ο πατέρας μού έμαθε τα γαλλικά. Πού τολοιπόν έμαθα τα ρωμαίικα; … Τάμαθα στο σπίτι μας του Γαλατά ή στης Πρίγκιπος το ξοχικό μας, τάμαθα με τα δουλικά, που ο Θεός και η ψυχή τους! Ας είναι καλά οι δούλες, οι πλύστρες, οι ράφτρες, οι μπαξεβάνηδες, οι μαγέροι…»
Από το κείμενο «Αντάρτης (από τη ζωή μου)», που τυπώθηκε από χειρόγραφο του Αρχείου Ψυχάρη, με την ευκαιρία της ολοκλήρωσης της ταξινόμησής του.