Ο θρίαμβος των μετοίκων

Του Στέφανου Κωνστανίδη*

 

Τον Δεκέμβριο του 1945 φυγαδεύτηκαν από την Ελλάδα στη Γαλλία, όπου αναδείκτηκαν σε ηγετικές μορφές της νεοελληνικής και της γαλλικής  διανόησης, ένας αριθμός νέων Ελλήνων διανοουμένων με το θρυλικό πλοίο «Ματαρόα».

 Επρόκειτο για νέους που επελέγηκαν από τον διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας Οκτάβιο Μερλιέ, ένα ακούραστο πνευματικό άνθρωπο, και στάληκαν στη Γαλλία για ανώτερες σπουδές. Αρκετοί από αυτούς κατεδιώκοντο για τις πολιτικές τους ιδέες, είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση και κάποιοι όπως ο Γιάννης Ξενάκης, που αναδείκτηκε αργότερα στο διεθνές στερέωμα ως συνθέτης και αρχιτέκτονας και ο σκηνοθέτης και θεωρητικός του κινηματογράφου Άδωνις Κύρου είχαν τραυματιστεί στα Δεκεμβριανά του 1944. Ο Μερλιέ στόχευε να τους αποσπάσει από τον Εμφύλιο Πόλεμο που είχε ήδη αρχίσει με τα Δεκεμβριανά, να τους γλυτώσει από τις διώξεις και να τους στείλει για σπουδές στη Γαλλία  με την σκέψη να συμβάλουν αργότερα στην ανοικοδόμηση της Ελλάδας. Φυσικά με την μετεμφυλιακή κατάσταση που επεκράτησε στη χώρα η συντριπτική πλειοψηφία τους παρέμεινε στη Γαλλία αφού οι περισσότεροι διώκονταν πάντα. Ο Ξενάκης για παράδειγμα είχε καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο και στον ιστορικό Νίκο Σβορώνο αφαιρέθηκε ακόμη και η ελληνική ιθαγένεια. Το θρυλικό καράβι που σφράγισε τη μοίρα 200 περίπου νέων που φυγαδεύτηκαν τότε από τον Πειραιά, στα τέλη Δεκεμβρίου 1945, λεγόταν «Ματαρόα» ( Mataroa). Ήταν ένα νεοζηλανδέζικο καράβι και το όνομά του, από τα πολυνησιακά, σημαίνει «η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια». Χρησιμοποιήθηκε για τη μεταφορά χιλιάδων Αμερικανών πεζοναυτών για την απόβαση στη Νορμανδία, αλλά και πολλών εκατοντάδων Εβραίων που επέζησαν από τα χιτλερικά στρατόπεδα προς την Παλαιστίνη. Από τον Πειραιά μετέφερε τους Έλληνες αυτούς μετοίκους στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας και από εκεί με τραίνο έφτασαν στο Παρίσι. Αν και η πλειοψηφία αυτών που μετέφερε το «Ματαρόα»  προέρχονταν από το χώρο της Αριστεράς και αρκετοί διώκονταν, υπήρχαν εντούτοις και κάποιοι νέοι από το χώρο της Δεξιάς, γόνοι αστικών οικογενειών που φυγαδεύτηκαν επίσης στο Παρίσι.

Ανάμεσα σε αυτούς που μετέφερε το «Ματαρόα» και έγραψαν αργότερα ιστορία, ήταν οι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Κώστας Αξελός, Μιμίκα Κρανάκη (ήταν επίσης και αξιόλογη λογοτέχνιδα), ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, ο αρχιτέκτονας Αριστομένης Προβελέγγιος, ο συνθέτης Ιάννης Ξενάκης, ο σκηνοθέτης και θεωρητικός του κινηματογράφου Άδωνις Κύρου, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς και ο φιλόλογος Εμμανουήλ Κριαράς. Ήταν ένα ταξίδι που απόκτησε ιστορική σημασία και συνδέθηκε  με μια δύσκολη περίοδο της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Οι μέτοικοι του «Ματαρόα» δούλεψαν σκληρά στο Παρίσι και στις άλλες γαλλικές πόλεις όπου εγκαταστάθηκαν και αναδείκτηκαν στο γαλλικό και στο ελληνικό στερέωμα ως μεγάλες μορφές της νεοελληνικής και γαλλικής διανόησης και κάποιοι όπως ο Αξελός, ο Καστοριάδης, ο Κύρου  και ο Ξενάκης  αναδείκτηκαν στο διεθνές στερέωμα.

Είχα την καλή τύχη να γνωρίσω, στην περίοδο των σπουδών μου στο Παρίσι, τον Νίκο Σβορώνο και την Μιμίκα Κρανάκη, ανθρώπους με ανοικτούς ορίζοντες και προοδευτικές ιδέες, έτοιμους πάντα να βοηθήσουν τους νέους φοιτητές, αγωνιστές εναντίον της δικτατορίας στην Ελλάδα και υπέρμαχους των αγώνων της Κύπρου. Η Κρανάκη, σε όλη την περίοδο της δικτατορίας, έκανε τις διακοπές της, κάθε καλοκαίρι, στην Κερύνεια. Ο Σβορώνος, από τους σημαντικότερους Έλληνες ιστορικούς της τελευταίας πεντηκονταετίας, ήταν γνώστης της κυπριακής ιστορίας και κινητοποιήθηκε, όπως άλλωστε και η Κρανάκη, για την διαφώτιση της γαλλικής κοινής γνώμης μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Ας σημειωθεί επίσης πως ο Άδωνις Κύρου ήταν κυπριακής καταγωγής, γόνος της γνωστής οικογένειας Κύρου, η οποία συνέδεσε το όνομα της με  την  ιστορική εφημερίδα Εστία. Μόνο που σε αντίθεση με τις πολιτικές ιδέες της οικογένειας, ο ίδιος εντάχτηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση με το ΕΑΜ. Αποχώρησε αργότερα από το ΚΚΕ όπως και οι περισσότεροι του «Ματαρόα», αλλα παρέμεινε στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς.

Υ.Γ. Δεν ξέρω πόση ιστορική ή και αρχιτεκτονική αξία είχε η οικία Ιωάννη Κληρίδη, μετέπειτα Γλαύκου Κληρίδη που κατεδαφίστηκε.  Και οι δύο πάντως  συνέδεσαν το όνομα τους με την ιστορία του τόπου. Σε καμιά άλλη χώρα του κόσμου δεν θα κατεδάφιζαν ένα τέτοιο σπίτι. Στη χώρα του αρχοντοχωριατισμού όμως γίνεται. Και τι έγιναν οι φίλοι του Γλαύκου Κληρίδη, ο ΔΗΣΥ το κόμμα του, όλοι αυτοί που κάνουν φτηνή πολιτική στο όνομα του; Φτωχούληδες είναι οι καϋμένοι, που να συντηρήσουν ένα σπίτι, να το μετατρέψουν σε μουσείο... Φτωχούλης και ο Αναστασιάδης... Η αχαριστία από τη μια χωρίς όρια και η έλλειψη ευαισθησίας για τον πολιτισμό και την ιστορία αυτού του τόπου. Αντίθετα το ΑΚΕΛ, προς τιμή του, συντηρεί την οικία Εζεκία Παπαϊωάννου.

*Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά-ΚΕΕΚ

 και μέχρι πρόσφατα  επιστημονικός συνεργάτης του ΕΔΙΑΜΜΕ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

 .E-mail   stephanos.constantinides@gmail.com