Πολιτική Φιλοσοφία - Ο καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας Φρεντερίκ Γκρο αναδεικνύει τους κινδύνους που κρύβουν οι αυξανόμενοι μηχανισμοί «ασφάλειας» και τη σχέση τους με τη νεοφιλελεύθερη απορρύθμιση της οικονομίας

Βέλγοι στρατιώτες περιπολούν στις Βρυξέλλες τον Νοέμβριο του 2015

 

Αννα Λυδάκη*

Frederic Gros
Η αρχή της ασφάλειας
Μετάφραση Αλέξανδρος Κιουπκιολής
Εκδόσεις Πόλις, 2016


«Το ευάλωτο παιδί χρειάζεται την αγάπη και την προστασία των ενηλίκων για να νιώσει την ασφάλεια, που θα το καταστήσει ικανό να αναλάβει αργότερα ρίσκα και να γίνει ένας αυτόνομος ενήλικος. Αν, όμως, το αίτημα για ασφάλεια δεν περιοριστεί στην παιδική ηλικία; Δεν θα μπορούσε τότε να αποτελέσει τον μοχλό μιας πολιτικής νταντέματος; και το κράτος δεν θα επιδίωκε να αναλάβει τη λειτουργία της προστασίας των ατόμων;» ρωτάει ρητορικά ο Φρεντερίκ Γκρο και δίδει ο ίδιος την απάντηση: Το μοντέλο της ασφάλειας της αγοράς επιβάλλει την εξάρθρωση του κράτους πρόνοιας, την εξάλειψη των πολιτικών δημόσιας υγείας, την κατάργηση των μηχανισμών αρωγής. Το άτομο, κάτω από αυτές τις συνθήκες, νιώθει ευάλωτο και ζητεί να προστατευτεί.
Ετσι, η ροή της ζωής του (αλλά και των εικόνων, των πληροφοριών, των εμπορευμάτων, της ενέργειας κ.λπ.) ελέγχεται και ρυθμίζεται από την εξουσία. Αυτή είναι η βιοασφάλεια του σύγχρονου κόσμου, όπου «η προστασία και ο έλεγχος συνυπάρχουν κατά τη διαδικασία παρακολούθησης των ατόμων: Σας ελέγχουμε για να σας προστατεύουμε, σας προστατεύουμε για να σας ελέγχουμε».

Η χειραγώγηση του ατόμου

Ο Γκρο, καθηγητής της Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Ινστιτούτο Πολιτικών Επιστημών του Παρισιού και επιμελητής των έργων του Μισέλ Φουκώ, αναλύει με έξοχο τρόπο την αρχή της ασφάλειας και εξηγεί πώς η βιοασφάλεια των ημερών μας, η ασφάλεια της αγοράς, χειραγωγεί το άτομο. Ο συγγραφέας εξετάζει αρχικά την ασφάλεια ως εσωτερική, πνευματική κατάσταση, ως τη «γαλήνη του σοφού» για την οποία μίλησαν ο Σενέκας, ο Επίκτητος, ο Επίκουρος, οι Στωικοί, οι Σκεπτικοί. Ο σοφός με συνεχή άσκηση και αυτοέλεγχο καταφέρνει να γίνει «ένα απόρθητο κάστρο, ένας ακλόνητος βράχος μέσα στα πελώρια κύματα...». Δεν είναι δογματικός για να αποφεύγει τις εντάσεις, διαχωρίζει τα θέματα που υφίστανται ανεξάρτητα από τη θέλησή του από εκείνα στα οποία μπορεί να παρέμβει και διακρίνει τις διαδικασίες του μαρασμού και της σήψης πίσω από την άμεση λάμψη της σάρκας. Ελέγχει τις επιθυμίες και τις ψευδείς ηδονές και, αναλογιζόμενος τον επικείμενο θάνατο, δρα με μεγαλύτερη διαύγεια χωρίς να νοιάζεται για το αποτέλεσμα: «Οταν βιώνουμε την ύπαρξή μας σαν έναν κόκκο σκόνης που αιωρείται και σύντομα θα εξαφανιστεί και την ιστορία των ανθρώπων σαν ένα ανοιγοκλείσιμο των βλεφάρων, τότε εισερχόμαστε σε έναν μη ανθρώπινο χρόνο: στον αειθαλή κύκλο των ήλιων, των αστρικών περιστροφών, πέρα από κάθε μνήμη...».

Ο Θεός και το κράτος

Στη συνέχεια ο Γκρο αναλύει την ασφάλεια ως αντικειμενική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την απουσία κινδύνων, όπως αυτή που βρίσκουμε στον χριστιανισμό, ο οποίος διδάσκει να αφεθούμε με εμπιστοσύνη στα χέρια του Θεού.

Ομως οι χιλιαστές ήταν κυρίως εκείνοι που τροφοδότησαν αυτή την αρχή πιστεύοντας στην Κυριακή της Ιστορίας: Αν ο Θεός ολοκλήρωσε το έργο της δημιουργίας σε επτά μέρες και αν είναι αλήθεια, όπως λέει ο ψαλμός, ότι κάθε μέρα για τον Θεό είναι σαν χίλια χρόνια, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ιστορία των ανθρώπων θα διαρκέσει έξι χιλιάδες χρόνια. Μετά θα υπάρξει μια περίοδος χιλίων ετών επίγειας ανάπαυσης πριν από την ανάσταση των νεκρών, την κρίση και την τελική καταστροφή του κόσμου. Τότε όλα θα είναι όμορφα και λαμπερά και η φύση θα επανέλθει στην παραδείσια κατάσταση της διαρκούς γονιμότητας... Στα βιβλία του Ησαΐα αναγγέλλεται αυτή η εποχή, που «θα λιώσουν τα σπαθιά για να γίνουν άροτρα, θα σπάσουν οι λόγχες για να γίνουν δρεπάνια. Ο λύκος θα κάθεται παρέα με το αρνί και θα κοιμάται ο πάνθηρας με το κατσίκι αντάμα…». Αυτή η προβολή μιας μελλοντικής κατάστασης «ασφάλειας» θα εμπνεύσει ένα μεγάλο πλήθος κοινωνικών, πολιτικών και θρησκευτικών κινημάτων, καθ' όλο τον Μεσαίωνα ως και τις απαρχές των νεότερων χρόνων. «Σταυροφορίες των φτωχών», «σταυροφορίες των παιδιών» ξεκινούν για την Ιερουσαλήμ, όπου θα επισπεύσουν την ανατροπή. Οι βιαιότητες και οι καταστροφές είναι αναπόφευκτες για να έρθει η νέα εποχή. Αυτό, παρατηρεί ο Γκρο, μοιάζει με τις εξαγγελίες του Χίτλερ ότι το Τρίτο Ράιχ θα διαρκούσε χίλια χρόνια, και τις υποσχέσεις του κομμουνιστικού προγράμματος για την επικείμενη σωτηρία με ισότητα και ανακατανομή του πλούτου. Στο τρίτο κεφάλαιο ο συγγραφέας αναφέρεται στο νεότερο κράτος που προϋποθέτει μια οριοθετημένη εδαφική έκταση, μια ενιαία νομοθεσία και μία ταυτότητα (έναν λαό, έναν πολιτισμό, μία γλώσσα, ένα πρόταγμα). Θεμελιωτές της πολιτικής νεωτερικότητας (όπως οι Χομπς, Σπινόζα, Λοκ, Ρουσσώ) υπόσχονται πως στην πολιτική κατάσταση η ελευθερία θα είναι πλήρης, η ιδιοκτησία ασφαλής, η Δικαιοσύνη ανεξάρτητη και ότι θα υπάρχει ισότητα ενώπιον του νόμου και ασφάλεια από εξωτερικούς κινδύνους. Η καλή διακυβέρνηση εγγυάται την ειρήνη και προστατεύει πρόσωπα και περιουσίες, ενώ η αστυνομία γίνεται ο θεματοφύλακας της δημόσιας τάξης ενάντια σε κάθε απόπειρα αποσταθεροποίησης. Ο Δικαστής, ο Αστυνόμος, ο Στρατιώτης φροντίζουν για την ασφάλεια.

Ο νεοκαπιταλισμός και τα αστυνομικά κράτη

Ο τελευταίος νοηματικός άξονας που εξετάζει ο Γκρο είναι η βιοασφάλεια που συνίσταται στον έλεγχο των ροών. Το κράτος εξακολουθεί να κατέχει το μονοπώλιο των δυνάμεων ασφαλείας. Ομως, τα δικαιώματα του ανθρώπου χάθηκαν, οι θεμελιώδεις ελευθερίες δεν γίνονται σεβαστές, ο ιδιωτικός βίος των προσώπων παραβιάζεται, η προσωπική ζωή επιτηρείται, ο φόβος κυριαρχεί και το ποινικό πεδίο επεκτείνεται. Τεχνικές ταυτοποίησης και παρακολούθησης, όπως κοριοί, τράπεζες ψηφιακών δεδομένων κ.ά. - πολύ χειρότερες από τον οργουελιανό Μεγάλο Αδελφό και το Πανοπτικόν - αναγνωρίζουν το άτομο και μπορούν να το εντοπίσουν. Ενα ομοιόμορφο μοντέλο ζωής επιβάλλεται και το άτομο καλείται να ακολουθεί τις ροές, που ελέγχονται για να αποφεύγονται οι υπερβολές και να γίνονται σεβαστές οι απαγορεύσεις. Κάθε οντότητα στον σύγχρονο καπιταλισμό γίνεται ένα μέσο κερδοσκοπίας και στο χρέος των κρατών και των νοικοκυριών εγκλωβίζεται το μέλλον: Αν μπορώ να ζήσω σήμερα (να έχω κατοικία, εξοπλισμό, ελεύθερο χρόνο), το επιτυγχάνω υποθηκεύοντας το μέλλον.

Ο νεοκαπιταλισμός δεν αντλεί κανένα δίδαγμα από τις κρίσεις, συμπεραίνει ο Γκρο: Οι κερδοσκόποι εξακολουθούν να παίρνουν τις αποφάσεις και να χρησιμοποιούν όλο και περισσότερους μηχανισμούς «ασφάλειας» για να αντιμετωπίσουν τις εκρήξεις που προκαλεί η ραγδαία αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και η εξαθλίωση των ανθρώπων, η καταστροφή των φυσικών πόρων και η λεηλασία του πλανήτη στο όνομα μιας ανεξέλεγκτης παραγωγής. Ετσι, τα νεοφιλελεύθερα καθεστώτα γίνονται αστυνομικά κράτη, που υποδουλώνουν και καταδικάζουν σε πείνα ολόκληρους πληθυσμούς ή τους αναγκάζουν να εκτοπιστούν. Ο Φρεντερίκ Γκρο με εξαιρετικό τρόπο καταδεικνύει πώς η βιοασφάλεια εμπνέει μηχανισμούς, συστήματα και τεχνικές ελέγχου και επιτήρησης. Ταυτόχρονα, διατυπώνει το αξίωμα της ανθρώπινης ασφάλειας, που θα γεννηθεί μέσα από ένα αίσθημα συμπόνιας και τη δημιουργία μιας κοινότητας. Οχι πολιτικής κοινότητας, αλλά μιας μεγάλης κοινότητας των ευάλωτων υποκειμένων. Και η πρόταση που διαφαίνεται στο σπουδαίο αυτό βιβλίο είναι ότι, αναγνωρίζοντας τους μηχανισμούς που μας πείθουν ότι είμαστε ανήμποροι, μπορούμε, ίσως, να πάρουμε στα χέρια μας τις εύθραυστες ζωές μας.

*Η κυρία Αννα Λυδάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.



Πηγή: www.tovima.gr
Δημοσιεύτηκε στις 28/08/2016