Γιατί επιστρέφουμε ξανά στο έργο του Στρατή Τσίρκα;
Μισό αιώνα περίπου από την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησαν οι «Ακυβέρνητες Πολιτείες», τα γραπτά ενός από τους σημαντικότερους πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς που γεννήθηκε σαν σήμερα παραμένουν πιο επίκαιρα από ποτέ
ΕΥΗ ΜΑΛΛΙΑΡΟΥ
Το έργο του Τσίρκα, μισό αιώνα και πλέον μετά την εποχή που διαδραματίζεται το μυθιστόρημα των «Ακυβέρνητων Πολιτειών», μιλά με ασυνήθιστη αμεσότητα στον σύγχρονο αναγνώστη και θεατή που βρίσκεται στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, χωρίς να μπορεί να σταθμίσει με καμία βεβαιότητα τα δεδομένα της ζωής του.
Ο Αιγυπτιώτης συγγραφέας Γιάννης Χατζηανδρέας, γνωστός στα ελληνικά γράμματα με το όνομα Στρατής Τσίρκας (Κάιρο 1911-Αθήνα 1980), θεωρείται από τους πιο σημαντικούς πεζογράφους της μεταπολεμικής γενιάς. Μέσα στα τελευταία πέντε χρόνια (2013-2017) επανακυκλοφόρησαν οι τρεις τόμοι των «Ακυβέρνητων Πολιτειών», τα «Διηγήματα» και η νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» από τις εκδόσεις Κέδρος, αναθερμαίνοντας το ενδιαφέρον του αναγνωστικού κοινού για το πλούσιο πολιτισμικό φορτίο που φέρει η μυθοπλασία του κόσμου της διασποράς στα γραπτά του Τσίρκα.
Ταυτόχρονα, το 2016 κυκλοφόρησε και η μελέτη του τέως πρέσβη της Κύπρου στην Ελλάδα Γιώργου Γεωργή «Η συνάντηση Στρατή Τσίρκα-Γιώργου Σεφέρη (Μια φιλία που βράδυνε)» από τις εκδόσεις Καστανιώτη, που ρίχνει φως στη φιλία μεταξύ του πεζογράφου και του ποιητή μέσα από την κοινή τους πορεία και δράση στη Μέση Ανατολή, τις φιλολογικές τους αντιπαραθέσεις για τον Κάλβο και τον Καβάφη και τον αγώνα τους ενάντια στη χούντα.
Η έντονα λυρική γραφή του Στρατή Τσίρκα συνδυάζει πτυχές της διανόησης και του έρωτα με φόντο τις κοσμοϊστορικές εξελίξεις του 20ού αιώνα που διέπουν την πλοκή των διηγημάτων και μυθιστορημάτων του, αναδεικνύοντας έτσι μια οικουμενική οπτική στην αφήγησή του.
Ακόμα, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του «Κριτική της Κριτικής» που κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις Gutenberg ο Δημήτρης Ραυτόπουλος, συντάκτης-ιδρυτικό μέλος του σημαντικότερου περιοδικού της ελληνικής αριστεράς για τον πολιτισμό και τη λογοτεχνία, της «Επιθεώρησης Τέχνης» (1954-1967), όπου ο Τσίρκας δημοσίευσε κείμενά του, αφιερώνει δύο κριτικές για το έργο του συγγραφέα με τίτλους «Κυβερνημένες και Ακυβέρνητες Πολιτείες» και «Ο Στρατής Τσίρκας εν φαντασία και λόγω».
Ως απαιτητική θεατρική διασκευή, η εμβληματική τριλογία του Τσίρκα «Ακυβέρνητες Πολιτείες» ανεβαίνει για πρώτη φορά στην ελληνική σκηνή στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης μέσα από ένα διετές εγχείρημα (2017-2018) τριών σκηνοθετών: Η «Λέσχη» σε δραματουργία-σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου, η «Αριάγνη» σε σκηνοθεσία Γιάννη Λεοντάρη και η «Νυχτερίδα» σε σκηνοθεσία Άρη Τρουπάκη, με το Εθνικό Θέατρο και το Θέατρο Τέχνης για πρώτη φορά σε συμπαραγωγή.
Η «Νυχτερίδα» σε σκηνοθεσία Άρη Τρουπάκη παρουσιάζεται στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν. Το έργο του Τσίρκα, μισό αιώνα και πλέον μετά την εποχή που διαδραματίζεται το μυθιστόρημα των «Ακυβέρνητων Πολιτειών», μιλά με ασυνήθιστη αμεσότητα στον σύγχρονο αναγνώστη και θεατή που βρίσκεται στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, χωρίς να μπορεί να σταθμίσει με καμία βεβαιότητα τα δεδομένα της ζωής του.
Η έντονα λυρική γραφή του Στρατή Τσίρκα συνδυάζει πτυχές της διανόησης και του έρωτα με φόντο τις κοσμοϊστορικές εξελίξεις του 20ού αιώνα που διέπουν την πλοκή των διηγημάτων και μυθιστορημάτων του, αναδεικνύοντας έτσι μια οικουμενική οπτική στην αφήγησή του.
Εξάλλου, τα βιώματά του τον οδηγούν στο να δραστηριοποιηθεί συγγραφικά γύρω από θέματα που αφορούν τη διεθνή στάση διανοητών ενάντια σε καταπιεστικά, απάνθρωπα καθεστώτα που κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως στην Ευρώπη τις δεκαετίες 1930-40 με την άνοδο του ναζισμού και τον Ισπανικό Εμφύλιο. Το 1937 στο Παρίσι ο Στρατής Τσίρκας λαμβάνει μέρος στο Β' Διεθνές Συνέδριο των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας εναντίον του Φασισμού, όπου γράφει τον περίφημο Όρκο ζωής στον δολοφονημένο Λόρκα, τον οποίο απαγγέλλει ο Αραγκόν και υπογράφουν όλοι οι σύνεδροι. Στη διάρκεια του πολέμου οργανώνεται με την Αντιφασιστική Πρωτοπορία που ανήκει στο Κ.Κ. Αιγύπτου και με τον ευρύτερο χώρο του Ελληνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου. Ο Τσίρκας συντάσσει και το σχετικού περιεχομένου περιοδικό «Έλλην».
Στο Παρίσι, το 1937, ο Στρατής Τσίρκας συμμετείχε στο Β΄ Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας Ενάντια στον Φασισμό, όπου γράφει τον περίφημο Όρκο ζωής στον δολοφονημένο Λόρκα. Αξιομνημόνευτοι χαρακτήρες, εγκλωβισμένοι σε δραματικές και αδιέξοδες καταστάσεις, υπό το πρίσμα πολιτικών μηχανορραφιών και του προσωπικού τιμήματος που πρέπει να πληρώσουν, λόγω ανθρωπιάς και ιδανικών, βρίσκονται στην καρδιά της τριλογίας των μυθιστορημάτων «Ακυβέρνητες Πολιτείες».
Η Χρύσα Προκοπάκη σχολιάζει με λεπτομερείς σημειώσεις, φιλολογικό και ιστορικό σημείωμα τους τρεις τόμους «Η Λέσχη» (1961), «Αριάγνη» (1962), «Η Νυχτερίδα» (1965), των οποίων η δράση τοποθετείται αντίστοιχα στην Ιερουσαλήμ, στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια κατά την περίοδο 1941-1944, στην κορύφωση του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Και ιδού, περιληπτικά, τα όχι και τόσο γνωστά στο ευρύ κοινό τεκταινόμενα της τριλογίας που πλαισιώνουν τη μυθιστορηματική πλοκή: • Οι αγώνες των Ελλήνων στη Μέση Ανατολή ταυτόχρονα με την αντίσταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην Ελλάδα. • Η εξόριστη κυβέρνηση Τσουδερού στο Κάιρο και οι ανασχηματισμοί της προκειμένου να ληφθούν μέτρα ώστε να φύγουν οι νοσταλγοί της δικτατορίας του Μεταξά από τον στρατό και τις υπηρεσίες, επίμονο αίτημα των δημοκρατικών αγωνιστών. • Ο ρόλος του Τσόρτσιλ στην προσπάθεια σχηματισμού κυβέρνησης εθνικής ενότητας. • Το κίνημα του Απρίλη '44 με την εξέγερση του στρατού και του στόλου στη Μέση Ανατολή και την καταστολή της από τους Άγγλους.
Άγρας 20: Στο σπίτι του Γιώργου Σεφέρη Ο Τσίρκας έζησε από κοντά τα τραυματικά γεγονότα του κινήματος του Απρίλη '44 που έστειλε 20.000 Έλληνες δημοκρατικούς αγωνιστές σε στρατόπεδα συγκέντρωσης (τα λεγόμενα «σύρματα») στην έρημο, στην Αίγυπτο, στη Λιβύη και ως την Ερυθραία. Στον Λίβανο, όπου συμμετείχαν οι αντιστασιακές οργανώσεις και τα πολιτικά κόμματα σε σύσκεψη για την κυβέρνηση εθνικής ενότητας, αποδοκιμάστηκε η εξέγερση του Απριλίου με μορφή καταδίκης στο «Σύμφωνο του Λιβάνου». Αγγλικά αεροπλάνα, πετώντας πάνω από τους έγκλειστους στα στρατόπεδα της ερήμου, κοινοποίησαν το «Σύμφωνο», ρίχνοντάς τους από ψηλά χιλιάδες προκηρύξεις. Η Λέσχη των Ακυβέρνητων Πολιτειών εκδόθηκε το 1961 Στη «Λέσχη», πρώτο τόμο των «Ακυβέρνητων Πολιτειών» που εκδίδεται το 1961, παρουσιάζεται ο Μάνος Σιμωνίδης, αριστερός στρατιώτης και συγγραφέας με αντιφασιστική δράση, βασικός ήρωας της τριλογίας.
Η μυθιστορηματική αυτή περσόνα του συνειδησιακά διχασμένου κομμουνιστή βρίσκεται σε διαρκή αντιπαράθεση με το «Ανθρωπάκι», τον κομματικό υπεύθυνο του Κ.Κ. Αιγύπτου που εκπροσωπεί τη σταλινική νοοτροπία και πρακτική. Εξαιτίας της τολμηρής λογοτεχνικής καταγγελίας συμπεριφορών ηγετικών στελεχών (που ο συγγραφέας αποκαλεί «κομμένες κεφαλές») που ευτελίζουν τον αγώνα, ο Τσίρκας θα διαγραφεί από την οργάνωση των Ελλήνων κομμουνιστών της Αιγύπτου. Στην «Αριάγνη» οι μάταια επαναστατημένες συνειδήσεις των ηρώων, έρμαια μιας εκτός ελέγχου δίνης που θα τους φέρει αντιμέτωπους με την άψυχη, στυγνή, παρασκηνιακή πολιτική μη αναστρέψιμων πράξεων, προκαλούν μια έντονη συγκινησιακή φόρτιση: Ο Άγγλος ομοφυλόφιλος πανεπιστημιακός Ρούμπυ ξέρει τις προδοσίες σπιούνων και πολιτικάντηδων. Θέλει να μιλήσει για να σώσει τους αγωνιστές Έλληνες φίλους του. Ειδοποιεί την εφημερίδα «Μαχητής», αλλά δεν παίρνει απόκριση. Η προδοσία φαίνεται να υπάρχει από μέσα!
Ο συγγραφέας αποκαλύπτει τις μύχιες, επικριτικές σκέψεις του Ρούμπυ προς τον εαυτό του: «Τι το όφελος. Τώρα όλα τελείωσαν. Το βρομερότερο πράγμα στον κόσμο, η πολιτική. Καλά να πάθει. Για να μη φυτρώνει εκεί που δεν τον σπέρνουνε.[...] Κι όμως πνιγόταν από ένα αίσθημα μόνωσης. Τον πρόδωσαν. Ήτανε μόνος. Ανίκανος να έχει την παραμικρή λαβή πάνω στα γεγονότα» (κεφ.12).
Κρατούμενοι στο στρατόπεδο Καμπρίτ της Αιγύπτου. Κρατούμενοι γιορτάζουν την επέτειο της 25ης Μαρτίου σε στρατόπεδο. Το αντιφασιστικό κίνημα στη Μέση Ανατολή, που το κατέπνιξαν οι Άγγλοι, βρίσκεται στο κέντρο της πλοκής της τριλογίας Ακυβέρνητες Πολιτείες του συγγραφέα. Τα γεγονότα της μη αναστρέψιμης εξέγερσης του κινήματος του Απρίλη '44, που αρχικά ξεκινά ως ειρηνική «εκδήλωση» συμπαράστασης των Αιγυπτιωτών αγωνιστών προς την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθερώσεως, της λεγόμενης «κυβέρνησης του βουνού», περιγράφονται στη «Νυχτερίδα».
Η ΠΕΕΑ έθετε κύριο στόχο την ομαλή μετάβαση σε ένα δημοκρατικό καθεστώς μετά την απελευθέρωση με τον σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Πράγμα που ουδέποτε επετεύχθη. Τραγική συνέπεια, ο Εμφύλιος. Στη «Νυχτερίδα» ο Μάνος Σιμωνίδης κατανοεί πλέον ότι η «επαναστατική λογοκοπία» του ηγετικού στελέχους με το ψευδώνυμο «Ανθρωπάκι» ασκεί «υπνωτική γοητεία» πάνω στους απλούς (ή αγαθούς;) αγωνιστές και προφητικά αποφαίνεται: «Μπορεί και πάλι σε μια κρίσιμη στιγμή, για να κορέσει την κομματική φιλοδοξία του, να μας παρασύρει σε τυχοδιωκτισμούς» (κεφ. 7). Διαβάζοντας κανείς την τριλογία στο σύνολό της διαπιστώνει ίσως το ίδιο που ο Δημήτρης Ραυτόπουλος διατυπώνει καίρια και συνοπτικά στην «Κριτική της Κριτικής»: ο Στρατής Τσίρκας στις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» «φιλοτεχνεί ένα έπος μαχόμενων ιδανικών: του ατόμου-διανοούμενου στη "Λέσχη", ενός κόσμου λαϊκού, πολυεθνικού στην "Αριάγνη", ενός αγώνα, της ηθικής του δικαίωσης και της ιδεολογικής δοκιμασίας του στη "Νυχτερίδα"» («Ο Στρατής Τσίρκας εν φαντασία και λόγω»). Η νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» (α' έκδοση Κέδρος, 1957) Ο Τσίρκας γράφει τη νουβέλα «Νουρεντίν Μπόμπα» (α' έκδοση Κέδρος, 1957) δέκα μέρες μετά την εθνικοποίηση της Διώρυγας του Σουέζ το 1956.
Η διώρυγα γρήγορα γίνεται «το σύμβολο μιας γενικευμένης αντι-αποικιακής αντίστασης», αναδεικνύοντας τον Αιγύπτιο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ σε «αδιαφιλονίκητο ηγέτη με διεθνή εμβέλεια», όπως γράφει ο Γιάννης Παπαθεοδώρου στο επίμετρο της έκδοσης. Η πλοκή της νουβέλας, που ξεκινά λίγες δεκαετίες πριν από την ήττα των Βρετανών και τη δημιουργία του πολιτικού και πολιτισμικού φαινομένου του «νασερισμού», εξυφαίνεται μέσα από τη δράση του βαρκάρη-ληστή Νουρεντίν Μπόμπα, ενός αντι-ήρωα που αρχικά πορεύεται ως πειρατής για να καταλήξει αντάρτης και λαϊκός ηγέτης-θρύλος. Οι αποικιοκράτες βιάζουν τη γυναίκα του Μπόμπα και ανατινάζουν το χωριό του. Κατόπιν, εκείνος και οι επαναστατημένοι φελάχοι καταργούν τις Αρχές και περνάνε σε μια αυτοσχέδια λαϊκή αυτοδιοίκηση.
Το 1910 η εξέγερση των καταπιεσμένων Αιγυπτίων της υπαίθρου καταστέλλεται και πνίγεται στο αίμα από τους αποικιοκράτες. Εκεί, τα ίχνη του Μπόμπα εξαφανίζονται. Ο Παπαθεοδώρου εντάσσει τον «Νουρεντίν Μπόμπα» σε ένα ευρύτερο γραμματειακό είδος μυθοπλασίας (village novel) όπου η εικόνα του φελάχου κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο ως αρχετυπική μορφή του αιγυπτιακού «εθνικού φαντασιακού» ή αντεστραμμένου ειδώλου του αποικιακού «κοσμοπολιτισμού». Ο φελάχος προσωποποιούσε «το ανεκπλήρωτο όνειρο της εθνικής ανεξαρτησίας και η φωνή του ήρωα εμπεριείχε τη φωνή μιας συλλογικής ταυτότητας».
Στα «Διηγήματα» εντείνεται το ύφος της νοσταλγίας και του πάθους μέσα από μια αφήγηση που θυμίζει τον νεορεαλισμό στο σινεμά. Το ανομοιογενές σύνολο του κόσμου της προσφυγιάς, της πολιτικής και του αγώνα κάνει την εμφάνισή του μέσα από απλές ιστορίες με εσωτερική φλόγα και γλυκόπικρο τέλος. Ο τόμος περιέχει όλα τα διήγηματα που έγραψε και δημοσίευσε ο Στρατής Τσίρκας σε περιοδικά της Αθήνας, της Αλεξάνδρειας και της Λευκωσίας τις δεκαετίες '40-'60. Συμπεριλαμβάνεται και η «Αλλαξοκαιριά» που δημοσιεύτηκε το 1970 στη συλλογική αντιδικτατορική έκδοση «18 Κείμενα» (Κέδρος). Η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Γιώργου Γεωργή «Η Συνάντηση Στρατή Τσίρκα - Γιώργου Σεφέρη (Μια φιλία που βράδυνε)» Στην πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Γιώργου Γεωργή «Η Συνάντηση Στρατή Τσίρκα - Γιώργου Σεφέρη (Μια φιλία που βράδυνε)», η σχέση των δύο φαινομενικά αντίθετων στο πνεύμα λογοτεχνών αναδύεται μέσα από τα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της δικτατορίας.
Η περίφημη δήλωση του Σεφέρη στο BBC στις 28 Μαρτίου του 1969 κατά του χουντικού καθεστώτος δικαιώνει τον Τσίρκα που είχε χαρακτηρίσει τον Σεφέρη δημοκράτη και αντιστασιακό ποιητή, με αποτέλεσμα να δεχτεί τότε έντονες επικρίσεις και λοιδορίες από τον χώρο της αριστεράς. Το πιο εντυπωσιακό περιστατικό που περιγράφει ο Γεωργής είναι το εξής: ο Τσίρκας πρόλαβε να δει εκδομένο, έξι χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή, το Μέρες Δ' με τις ημερολογιακές καταγραφές του Σεφέρη κατά την περίοδο που βρέθηκε στη Μέση Ανατολή και οι οποίες «επιβεβαίωναν το μυστικό νοερό τους διάλογο».
Μια σεφερική καταγραφή-διαπίστωση στην Ιερουσαλήμ στις 16 Ιουλίου 1942 μοιάζει με συντομογραφημένη περίληψη της «Λέσχης»: «Υπάρχουν εδώ διάφορες παρέες Ρωμιών που αλληλομισούνται θανάσιμα. Όλοι δουλεύουν σε αγγλικές υπηρεσίες που ανακατεύουν την Ελλάδα ή χρησιμοποιούνται με κάποιον τρόπο από δαύτες».
Πηγή: www.lifo.gr
Δημοσιεύτηκε στις 10/07/2018
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire