Συζητώντας με τον Στέφανο Κωνσταντινίδη, καταλαβαίνεις ότι έχει την ευγένεια και την καλλιέργεια ενός κοσμοπολίτη. Άλλωστε, έζησε στο Παρίσι, το Λονδίνο, την Αθήνα, ενώ σήμερα μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ Κύπρου και Καναδά. Με αφορμή το νέο του μυθιστόρημα, «Εγώ, ο Αλέξης Λάμαρης», και την ποιητική του συλλογή «μετα-ΛΕΞΗΜΑΤΑ», συζητούμε μαζί του για κρίσιμες στιγμές της Ιστορίας της Ελλάδας, την άνοδο της Άκρας Δεξιάς, τους δυο πολέμους που είναι σε εξέλιξη, τον έρωτα και την ευτυχία.

–To μυθιστόρημά σας, «Εγώ, ο Αλέξης Λάμαρης», σκιαγραφεί τρεις γενιές Λαμάρηδων. Τι κοινό τους συνδέει; Οι τρεις Λαμάρηδες του μυθιστορήματος εκπροσωπούν διαφορετικές εποχές της νεοελληνικής Ιστορίας: το 1821, την περίοδο  της ελληνικής ανεξαρτησίας που ακολουθεί, τη Μικρασιατική Καταστροφή και τον Μεσοπόλεμο. Αυτό που τους συνδέει είναι η αγάπη για τον τόπο τους, η αγάπη για την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη, η αγάπη για την ίδια τη ζωή. Στο τέλος του μυθιστορήματος, η Ήρα Λάμαρη αναστοχάζεται τους τρεις Λαμάρηδες, τον προπάππο της, τον παππού και τον πατέρα της, τη σημειολογία του καθενός, τη σημειολογία της εποχής που έζησαν αλλά και το κοινό που έδενε τους τρεις.

-Ποιες ήταν οι πιο σημαντικές πηγές της έρευνάς σας; Χρησιμοποίησα όσο μπορούσα πρωτογενείς πηγές, όπως τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του ’21, έγγραφα και μαρτυρίες για κάθε εποχή, και δευτερογενείς πηγές από τις μελέτες Ελλήνων και ξένων ιστορικών. Χρησιμοποίησα επίσης ως πηγή τα έντυπα της κάθε εποχής, όπως και λογοτεχνικά κείμενα. Η λογοτεχνία είναι ένας από τους δρόμους που μας οδηγεί στην ιστορική γνώση. Πολλές φορές, η ίδια η ιστορική συνείδηση διαμορφώνεται περισσότερο από τη λογοτεχνία παρά από την ιστοριογραφία. Η λογοτεχνία είναι ικανή σε τέτοιες περιπτώσεις να διαμορφώσει ένα ιστορικό αφήγημα, ένα ερμηνευτικό πλαίσιο της Ιστορίας. Τα επιμέρους γεγονότα ενός λογοτεχνικού έργου μπορεί να είναι επινοημένα, αλλά η ερμηνεία τους κινείται στον χώρο της ιστορικής πραγματικότητας. Τα παραδείγματα είναι πολλά, αλλά δεν μας επιτρέπει ο χώρος να επεκταθούμε.

-Στο βιβλίο κάνετε ιδιαίτερη αναφορά στη Μικρασιατική Καταστροφή. Ποια λάθη έγιναν και πώς μπορούσαν να αποφευχθούν; Τα λάθη είναι πολλά. Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, ήταν η αντίθεση του «παλαιοελλαδισμού» με τον βενιζελισμό που την εκμεταλλεύτηκαν οι ξένοι εις βάρος μας.  Ο παλαιοελλαδισμός, τον οποίο  εκπροσωπούσαν η μοναρχία και το Λαϊκό Κόμμα, ήθελε τη «μικρή και τιμία Ελλάδα», ο βενιζελισμός, που εκπροσωπούσε τα φιλελεύθερα αστικά στρώματα, ήθελε έναν οικουμενικό ελληνισμό που θα επεκτεινόταν στην Ανατολή, στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Οι πρώτοι υπέσκαψαν την προσπάθεια του Βενιζέλου, αλλά και ο ίδιος ο Βενιζέλος δεν απέφυγε τα λάθη, με πιο τραγικό ίσως τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Ήθελε να αποφύγει τις ευθύνες της ήττας που προαισθανόταν; Ποτέ δεν θα το μάθουμε. Σημασία έχει ότι η πολιτική ήττα του στις εκλογές άνοιξε τον δρόμο της διαχείρισης της ελληνικής εκστρατείας από τους αντιπάλους του, που έδειξαν πολιτική μυωπία και ανικανότητα.

-Πώς αντιμετώπισαν οι ξένοι αυτά τα λάθη; Οι ξένοι μάς χρησιμοποίησαν ως «χρήσιμους ηλίθιους» για τα δικά τους συμφέροντα. Ιταλοί και Γάλλοι είχαν ανταγωνιστικά συμφέροντα με τους Βρετανούς. Και αντιτάχθηκαν, στην αρχή υπόγεια και σταδιακά ανοιχτά, στην ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία. Η Δύση, και ειδικά οι Βρετανοί, έσπρωξαν την Ελλάδα στην Μικρά Ασία, στον πόλεμο με τον Κεμάλ, για να τον εμποδίσουν να ενσωματώσει στο τουρκικό εθνικό κράτος που δημιουργούσε τη Μοσούλη και τα πετρέλαιά της. Από τη στιγμή που αυτό αποφεύχθηκε, οι Έλληνες αφέθηκαν στην τύχη τους. Δεν τους χρειάζονταν πια.

-Ποια γεγονότα επηρέασαν την στάση των Βρετανών; Οι εκλογές, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και διάφορα άλλα, διαδραμάτισαν τον ρόλο τους για την ελληνική ήττα, αλλά ταυτόχρονα λειτούργησαν και ως άλλοθι για τους Βρετανούς: Από τη στιγμή που εξασφάλισαν τα πετρέλαια της Μοσούλης δεν είχαν κανένα λόγο, με αφορμή και την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές, να μας στηρίξουν. Ο Κεμάλ έκανε τη στρατηγική κίνηση να εγκαταλείψει τη Μοσούλη, και από τη στιγμή εκείνη το Λονδίνο δεν είχε πια ανάγκη τους Έλληνες.

Η Ελλάδα πλήρωσε επίσης το λάθος του Βενιζέλου  να αποστείλει στρατό στην Ουκρανία για την καταστολή της επανάστασης των μπολσεβίκων. Μας το ανταπέδωσαν στηρίζοντας στρατιωτικά και οικονομικά τον Κεμάλ.

Τέλος, να πούμε πως η Δύση δεν ήθελε στην πραγματικότητα μια Ελλάδα κυρίαρχη στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου, αυτό που θα ήταν η αναβίωση ενός έστω και μικρού, κουτσουρεμένου Βυζαντίου. Ενός ελληνικού κράτους με προέκταση στην Ανατολή που θα μπορούσε να βάλει σε κίνδυνο τα συμφέροντά τους. Ούτως ή άλλως η τύχη του Βυζαντίου είχε αποφασιστεί το 1204. Γι’ αυτό και δεν επέτρεψαν στους Έλληνες να πάνε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί θα ρίζωναν πιο εύκολα, εφόσον θα ήταν προέκταση της Θράκης. Η Σμύρνη χωρίς την ενδοχώρα δεν ήταν υπερασπίσιμη.

-Το βιβλίο σας περιέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία;

Σε κάθε λογοτεχνικό έργο πάντα υπάρχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία, εμφανή ή όχι, πολλά ή λίγα. Δεν υπάρχει καμιά γραφή που να μην περιέχει το αυτοβιογραφικό στοιχείο, ακόμη και όταν καταφέρνει ο συγγραφέας να το συσκοτίζει με κάποιας μορφής κρυπτική έκφραση. Tα ατομικά βιώματα όμως σ’ ένα μυθιστόρημα αποκτούν νόημα όταν προεκτείνονται στο συλλογικό. Το όποιο ατομικό βίωμα, χωρίς προέκταση στο συλλογικό, δεν θα είχε καμιά αξία.

-Γράφετε ότι η γενιά του ’30 ήταν «ανδρική» στην ιστορία της λογοτεχνίας. Πόσο έχουν αλλάξει τα πράγματα από τότε ώς σήμερα;

Σίγουρα πολλά πράγματα έχουν αλλάξει από τότε. Αλλά χρειάζονται να γίνουν πολλά ακόμη για να ξεπεραστεί η «ανδροκρατική ηγεμονία».

-Έχετε βρει την απάντηση στο ερώτημα του Θουκυδίδη Λάμαρη, αν «η ευτυχία είναι επιτεύξιμη ή χίμαιρα»; Τα ερωτήματα δεν έχουν μόνιμη και διαχρονική απάντηση. Πολλές φορές μάλιστα εμπεριέχουν και την ίδια την απάντηση. Σίγουρα η ευτυχία δεν είναι πάντα επιτεύξιμη ή, τουλάχιστον, δεν είναι απόλυτα επιτεύξιμη. Αλλά δεν είναι και χίμαιρα. Ισχύει το αριστοτελικό αξίωμα της μεσότητας.

-Ο Αλέξης Λάμαρης φιλοσοφεί για τον έρωτα. Τι ορισμό θα δίνατε εσείς; Δύσκολη ερώτηση. Κάπου στο μυθιστόρημα, ο Αλέξης Λάμαρης ορίζει τον έρωτα ως τη ζωή που αντιπαλεύει τον θάνατο. Ίσως να είναι ένας από τους πολλούς ορισμούς που έχουν προταθεί και που θα υιοθετούσα. Άλλωστε, ο άνθρωπος γενικότερα δημιουργεί σε όλους τους τομείς της δραστηριότητάς του, αντιπαλεύοντας το μεταφυσικό του άγχος. Κάθε ορισμός είναι, βέβαια, από τη φύση του περιοριστικός. Γι’ αυτό και οι πολλαπλοί κατά κανόνα ορισμοί.

-Σε όλα τα βιβλία σας επανέρχεστε συχνά στον γενέθλιο τόπο σας, την Πενταλιά. Τι σημαίνει για σας; Η Πενταλιά είναι η Ιερουσαλήμ μου! «Εάν επιλάθωμαί σου, Ιερουσαλήμ, επιλησθείη η δεξιά μου». Ο γενέθλιος τόπος παραμένει σαν την Ιθάκη του Οδυσσέα, όπως τόσο αριστοτεχνικά τη ζωγράφισε ο Καβάφης, αλλά και πριν από αυτόν ο Όμηρος.

-Μοιράζετε τη ζωή σας μεταξύ Κύπρου και Καναδά. Αυτοί οι τόποι πόσο σας έχουν επηρεάσει ως επιστήμονα και συγγραφέα; Κατά βάθος είμαι ένας νομάδας. Και ευτυχώς που υπήρξα νομάδας! Πριν από τον Καναδά, έζησα μερικά χρόνια στη Γαλλία, στο Παρίσι, και πολύ λίγο στο Λονδίνο. Είχε προηγηθεί η Αθήνα των φοιτητικών χρόνων. Ήταν δύσκολες εποχές, αλλά ταυτόχρονα και εποχές ελπίδας, με αγώνες για έναν καλύτερο κόσμο. Οι γεωγραφικοί τόποι με τις πολιτισμικές αναφορές τους οικοδόμησαν την ταυτότητά μου. Οι συναισθηματικές μεταβλητές που δομήθηκαν από αυτές τις πολιτισμικές αναφορές ήταν μια ευλογία. Ευλογία όμως, όπως συνηθίζω να επαναλαμβάνω, είναι και οι αμυγδαλιές της Πενταλιάς και η αίσθηση του χώρου, οι άνθρωποί της που επιβιώνουν στο κακοτράχαλο τοπίο της. Ευλογία είναι η Πάφος, και κατ’ επέκταση η Κύπρος, τότε που ανακάλυπτα τον κόσμο και ονειρευόμουν το αύριο. Ευλογία είναι η Αθήνα, και κατ’ επέκταση η Ελλάδα, που σημάδεψαν τη διαμόρφωση της ταυτότητας και του χαρακτήρα μου. Το Παρίσι, και κατ’ επέκταση η Γαλλία, ήρθαν να συμπληρώσουν τον οικουμενικό άνθρωπο. Ο Καναδάς μού επέτρεψε να δω ακόμη πιο πλατιά αυτή την οικουμένη, που ανακαλύπτω πως την κουβαλούσα μέσα μου, κάπως κρυπτικά στα όνειρά μου, στα χρόνια ακόμη της Πενταλιάς. Είναι γι’ αυτό που σήμερα θα μπορούσα να πω, ευτυχώς που έζησα νομάδας. 

–Τα τελευταία χρόνια το συγγραφικό σας ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στο μυθιστόρημα. Μέσα σε επτά χρόνια (2017-2024) εκδόθηκαν πέντε μυθιστορήματά σας. Πρόσφατα, παράλληλα με το μυθιστόρημα «Εγώ, ο Αλέξης Λάμαρης», κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή σας «μετα-ΛΕΞΗΜΑΤΑ». Ποια είναι η κυρίαρχη θεματική των νέων ποιημάτων σας; Θεωρώ τον εαυτό μου πρώτα ποιητή και ύστερα πεζογράφο. Άλλωστε, ακόμη και στα μυθιστορήματά μου, όπως έχουν επισημάνει κάποιοι, δεν λείπει η ποιητική γραφή. Και ίσως να μην έγραφα ποτέ πεζό αν μου έλειπε αυτή η αίσθηση της ποιητικής γραφής. Ναι, συνεχίζω να γράφω ποίηση. Είμαι δε περισσότερο παραγωγικός από όποια άλλη περίοδο της ζωής μου. Στην τελευταία συλλογή μου, «μετα-ΛΕΞΗΜΑΤΑ», γράφω για όλα, ό,τι με συγκινεί. Δύσκολα θα ξεχώριζα μια κυρίαρχη θεματική. Όμως, διακρίνεται πάντα στην ποίησή μου αυτό που θα έλεγα ιστορική ποιητική, κάτι που μου επιτρέπει να στοχάζομαι τον κόσμο μέσα από την Ιστορία. Ένα δεύτερο σημαντικό συνθετικό της ποίησής μου είναι αυτό που θα ονόμαζα κοινωνική διάσταση – μεταβλητή. Τέλος, ένα τρίτο σημαντικό συνθετικό είναι το υπαρξιακό. Νομίζω όμως ότι δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην ιστορική ποιητική μου και τις δύο άλλες μεταβλητές της, την κοινωνική και την υπαρξιακή. Διασυνδέονται στον ρυθμό της ηρακλείτειας διαλεκτικής, στη θεμελιακή διαίσθηση και σύνθεση των αντιθέτων. Οδός άνω κάτω μία και ωυτή (η οδός άνω κάτω είναι μία και αυτή).

-Ας περάσουμε σ’ ένα άλλο θέμα: Πώς βλέπετε την άνοδο της Άκρας Δεξιάς σε πολλές χώρες σήμερα; Είναι το αποτέλεσμα της αποτυχίας της Αριστεράς να οικοδομήσει μια καλύτερη κοινωνία στο παρελθόν, και σήμερα η αδυναμία της να προτείνει μια εναλλακτική βιώσιμη πρόταση στον νεοφιλελευθερισμό. Ή, έστω, μια πρόταση για ένα κοινωνικό κράτος που θα περιόριζε τις ανισότητες και τον πλουτισμό χωρίς όρια. Είναι οι ψευδαισθήσεις των ανθρώπων που αναζητούν κάτι διαφορετικό και εμπιστεύονται την Άκρα Δεξιά. Η οποία όμως είναι στην υπηρεσία του συστήματος, και ασφαλώς δεν λύνει τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει ο σημερινός κόσμος. Αντίθετα, επιτείνει την κρίση ταυτότητας του σημερινού ανθρώπου με τα ξενοφοβικά της κηρύγματα. Οι δε ιστορικές καταβολές και αναφορές της την καθιστούν ακόμη πιο επικίνδυνη.

-Αυτή την περίοδο υπάρχει μια κινητικότητα στο Κυπριακό. Υπάρχει φως στο τούνελ; Δεν βλέπω φως από πουθενά. Παρακολουθώ και μελετώ το Κυπριακό παιδιόθεν, και αυτή η έννοια της κινητικότητας είναι η μόνιμη επωδός που επαναλαμβάνεται φορτικά για χρόνια, ιδίως μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή.

Το Κυπριακό όμως είναι σε αδιέξοδο. Χρειαζόμαστε μια νέα στρατηγική εκτός πεπατημένης. Χρειαζόμαστε ανατροπές! Και δυναμική πολιτική ανόρθωσης, που θα δομήσει ένα κράτος δικαίου και κοινωνικής δικαιοσύνης. Τα εθνικά μας κλαψουρίσματα κανένας δεν τα ακούει. Και προπάντων, Ελλάδα και Κύπρος πρέπει να γίνουν σοβαρά κράτη αν θέλουν να έχουν και σοβαρή παρουσία στη διεθνή σκηνή. Να ισχυροποιήσουν το σπίτι τους για να μπορεί να αντέχει στους ανέμους και τις καταιγίδες. Κανένας δεν θα μας σώσει αν εμείς δεν θέλουμε να σώσουμε τον εαυτό μας. Οι συμμαχίες, όταν υπάρχουν, ενισχύουν τη θέση μας αλλά δεν αντικαθιστούν τις δικές μας ευθύνες.

Να προσθέσω την ανάγκη να διασώσουμε την Κυπριακή Δημοκρατία και να συνεργαστούμε με τους Τουρκοκύπριους συμπατριώτες μας, όσους τουλάχιστον είναι επίσης αντίθετοι στην τουρκική κατοχή, για την οικοδόμηση ενός κράτους που να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα όλων, χωρίς φυλετικές δομές.

Χρειαζόμαστε ανατροπές για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε. Χρειαζόμαστε και στοχαστικές προσαρμογές. Χρειαζόμαστε μια αναγεννητική στρατηγική επιβίωσης. Μια στρατηγική που να μας επιτρέψει να εξέλθουμε από την πολιτική, πολιτισμική και ηθική παρακμή και να ανατρέψουμε τα κατοχικά δεδομένα.

-Με δυο πολέμους σε εξέλιξη, πόσο βάσιμες είναι οι ανησυχίες ότι είμαστε κοντά σ’ έναν Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο; Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι ο άνθρωπος θα φτάσει σ’ αυτό το απονενοημένο αυτοκτονικό  διάβημα. Όμως, από την άλλη, μας συνήθισε ότι είναι ικανός για όλα. Οι ανησυχίες επομένως που υπάρχουν δεν είναι εντελώς αβάσιμες.

Βασικά, ένας Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος, με χρήση πυρηνικών όπλων, θα μπορούσε να προκύψει αν η Δύση, οι Αμερικανοί και το ΝΑΤΟ, με τις τυχοδιωκτικές ενέργειές τους στην Ουκρανία, έβαζαν σε κίνδυνο την ακεραιότητα της Ρωσίας. Το ρωσικό πυρηνικό δόγμα είναι καθαρό στο σημείο αυτό. Η δε Μόσχα έχει ξεκαθαρίσει ότι ένας τέτοιος πόλεμος δεν θα περιοριζόταν μόνο στην Ευρώπη, όπως φαίνεται να έχουν την ψευδαίσθηση οι Αμερικανοί. Εντύπωση πάντως προκαλεί η απάθεια των Ευρωπαίων, οι οποίοι σ’ έναν πυρηνικό πόλεμο θα πληρώσουν το μεγαλύτερο τίμημα λόγω της πυκνότητας του πληθυσμού.

Ο ίδιος κίνδυνος δεν υπάρχει για τον πόλεμο της Γάζας, καθώς εκεί δεν έχουμε  άμεση εμπλοκή  άλλων μεγάλων δυνάμεων εκτός των ΗΠΑ. Σε κάθε περίπτωση, ένας πόλεμος στη Μέση Ανατολή, με μεγαλύτερες προεκτάσεις από αυτόν που διεξάγεται τώρα, θα ήταν περιορισμένος και τοπικός. Αλλά ακόμη και έναν τέτοιο πόλεμο δεν τον επιθυμεί κανείς εκτός από το Ισραήλ, που έχει ως στόχο να εμπλέξει τις ΗΠΑ σ’ έναν πόλεμο εναντίον του Ιράν.

Λευκωσία, Κέντρο Τέχνης και Πολιτισμού-Θέατρο Χώρα, Κοραή 1,  Πλατεία Αρχιεπισκοπής. Τα βιβλία «Εγώ, ο Αλέξης Λάμαρης» και η ποιητική συλλογή «μετα-Λεξήματα» του Στέφανου Κωνσταντινίδη θα παρουσιαστούν την Δευτέρα16 Σεπτεμβρίου 2024 σε εκδήλωση που οργανώνει ο Όμιλος Λογοτεχνίας και Κριτικής-ΟΛΚ, στις 7μ.μ., τηλ. 99522539