Στέφανος Κωνσταντινίδης*
Λίγο μετά την τουρκική εισβολή του 1974 άρχισαν σταδιακά να εκδίδονται οι πρώτες ιστορικές μονογραφίες για τα κατεχόμενα χωριά της Κύπρου. Ήταν μια προσπάθεια διάσωσης της ιστορικής μνήμης των χωριών αυτών και συνάμα της συλλογικής μνήμης της κατεχόμενης Κύπρου. Με το πέρασμα του χρόνου και τη συνέχιση της κατοχής οι μονογραφίες αυτές πολλαπλασιάστηκαν και στη συνέχεια επεκτάθηκαν και στα χωριά της ελεύθερης Κύπρου. Έτσι, διασώζεται η συλλογική ιστορική μνήμη — στοιχείο απαραίτητο για την επιβίωση ενός λαού και του πολιτισμού του
Το βιβλίο αυτό για την Πενταλιά θα έπρεπε να είχε γραφτεί πριν 40 χρόνια, όπως το αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας του. Τότε που ζούσαν ακόμη ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού και θα είχαν διασωθεί ζωντανές μαρτυρίες για την ιστορία του, τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα. Όμως, κάλλιο αργά παρά ποτέ. Ο συγγραφέας άλλωστε κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για την καταγραφή αρχειακού υλικού καθώς και για την περισυλλογή μαρτυριών, στη βάση των οποίων προχώρησε σε αυτήν τη σύνθεση μιας ιστορικής μονογραφίας που περισώζει τη μνήμη ενός χωριού, η ιστορία του οποίου πάει πίσω πολλούς αιώνες.
Η παραδοσιακή ιστοριογραφία αμφισβητήθηκε σταδιακά από τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς επικεντρωνόταν μόνο στα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Οι νέες τάσεις της ιστοριογραφίας την οδήγησαν σε νέα πεδία έρευνας και θεώρησης του ιστορικού κοινωνικού γίγνεσθαι με αποτέλεσμα να γεννηθεί η κοινωνική ιστορία. Αν και το φαινόμενο της στροφής προς την κοινωνική ιστορία ανάγεται ήδη στην περίφημη ιστορική Σχολή των Annales στα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα, αργότερα, στα μέσα του 20ού αιώνα, μια νέα τάση στην ιστοριογραφία θα επικεντρωθεί στη μικρο-ιστορία που εξετάζει, ερευνά και ερμηνεύει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η τάση αυτή στοχεύει να φέρει στην επιφάνεια την ιστορία μικρών ομάδων και ατόμων που χάνεται μέσα στις γενικές τάσεις μιας κανονιστικής-ολιστικής ιστορίας. Παράγεται έτσι ένας επιστημονικός ιστορικός λόγος που συμβάλλει στην κατανόηση της μακρο-ιστορίας.
Νομίζω άνετα μπορούμε να εντάξουμε σε αυτό το πλαίσιο και τις πολλαπλές μονογραφίες για τα κυπριακά χωριά, είτε των κατεχομένων, είτε των ελεύθερων περιοχών. Έτσι, διασώζεται η συλλογική ιστορική μνήμη — στοιχείο απαραίτητο για την επιβίωση ενός λαού και του πολιτισμού του.
Οι κοινωνίες, είπε ο Ουμπέρτο Έκο σε ομιλία του στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, στις 21 Οκτωβρίου 2013, «βασίζονταν πάντοτε στη μνήμη για να διατηρούν την ταυτότητά τους, ξεκινώντας από τον γέροντα, ο οποίος, καθισμένος κάτω από ένα δέντρο, αφηγούνταν ιστορίες για την εκμετάλλευση των προγόνων του και για τον ιδρυτικό μύθο της φυλής. Και όταν κάποια πράξη λογοκρισίας εξαλείφει ένα μέρος της μνήμης μιας κοινωνίας, αυτή η κοινωνία περνάει μια κρίση ταυτότητας».
Βεβαίως, ένα βιβλίο δεν μπορεί να διασώσει τα πάντα από τη ζωή ενός χωριού. Είναι το ίδιο που συμβαίνει με τον πολιτισμό και την ιστορία γενικότερα. Ο συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να κάνει επιλογές και να φιλτράρει. Αυτό που έχει σημασία είναι η συνολική εικόνα που αποτυπώνει τη μνήμη. Διότι οι άνθρωποι δεν υπάρχουν χωρίς τη μνήμη. Η μνήμη είναι οι ρίζες τους, από τις οποίες αναδύονται οράματα και δράσεις για το μέλλον.
Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας διασώζει τη μνήμη ενός κοινωνικού χώρου, μιας κοινωνικής ομάδας μέσα από τον χρόνο, τη συλλογική μνήμη ενός χωριού με μακραίωνη διαδρομή, ενταγμένη στη συλλογική διαδρομή του κυπριακού αλλά και ευρύτερα του ελληνικού χώρου. Στις σημερινές συνθήκες της παγκοσμιοποίησης η διατήρηση της ταυτότητας περνά μέσα από τη μνήμη, ατομική και συλλογική.
Σήμερα οι Πενταλιώτες είναι διασκορπισμένοι παντού. Εκτός
Κύπρου τούς συναντούμε στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στη
Βρετανία, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στην Αφρική. Στην Κύπρο, τη
μεγαλύτερη «παροικία» Πενταλιωτών τη βρίσκουμε στη Λεμεσό. Μια δεύτερη
Πενταλιά! Μερικές εκατοντάδες! Τους συναντούμε ακόμη στη Λευκωσία και
στη Λάρνακα. Ακόμη και πρόσφυγες βρίσκουμε κάποιους Πενταλιώτες, που
ζούσαν στο Βαρώσι και στην Κυθρέα.
Το όνομα Πενταλιώτης υιοθετήθηκε από πολλούς ως επώνυμο. Η υιοθέτηση αυτή, που είχε αρχίσει πριν μερικές δεκάδες χρόνια, είναι στις μέρες μας όλο και πιο συχνή.
Από τον συγγραφέα έγινε επίσης μια αξιόλογη προσπάθεια παρουσίασης του γενεαλογικού δέντρου των Πενταλιωτών, το οποίο παρουσιάζεται ως Παράρτημα στο βιβλίο. Μελλοντικά θα ήταν δυνατό να συμπληρωθεί με νέα ονόματα. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης φωτογραφικό υλικό και πολλαπλά έγγραφα.
Η ιστορική αυτή μελέτη έρχεται ως συνέχεια της δικής μου μυθιστορηματικής τριλογίας ΝΟΜΑΔΑΣ, στην οποία η Πενταλιά κατέχει μια κεντρική θέση. Είναι μια ευτυχής συγκυρία γιατί κάποιος μπορεί να έχει μια διπλή θέαση του χωριού. Αυτή της τεκμηριωμένης επιστημονικής μελέτης και αυτή της λογοτεχνικής οπτικής γωνίας. Και στις δύο περιπτώσεις το ταξίδι για την Πενταλιά είναι γοητευτικό!
*Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά - ΚΕΕΚ, συγγραφέας της μυθιστορηματικής τριλογίας ΝΟΜΑΔΑΣ, Αθήνα, Εκδόσεις Βακχικόν, 2017-2019
stephanos.constantinides@gmail.com
Το βιβλίο αυτό για την Πενταλιά θα έπρεπε να είχε γραφτεί πριν 40 χρόνια, όπως το αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας του. Τότε που ζούσαν ακόμη ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού και θα είχαν διασωθεί ζωντανές μαρτυρίες για την ιστορία του, τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα. Όμως, κάλλιο αργά παρά ποτέ. Ο συγγραφέας άλλωστε κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για την καταγραφή αρχειακού υλικού καθώς και για την περισυλλογή μαρτυριών, στη βάση των οποίων προχώρησε σε αυτήν τη σύνθεση μιας ιστορικής μονογραφίας που περισώζει τη μνήμη ενός χωριού, η ιστορία του οποίου πάει πίσω πολλούς αιώνες.
Η παραδοσιακή ιστοριογραφία αμφισβητήθηκε σταδιακά από τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς επικεντρωνόταν μόνο στα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα. Οι νέες τάσεις της ιστοριογραφίας την οδήγησαν σε νέα πεδία έρευνας και θεώρησης του ιστορικού κοινωνικού γίγνεσθαι με αποτέλεσμα να γεννηθεί η κοινωνική ιστορία. Αν και το φαινόμενο της στροφής προς την κοινωνική ιστορία ανάγεται ήδη στην περίφημη ιστορική Σχολή των Annales στα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα, αργότερα, στα μέσα του 20ού αιώνα, μια νέα τάση στην ιστοριογραφία θα επικεντρωθεί στη μικρο-ιστορία που εξετάζει, ερευνά και ερμηνεύει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η τάση αυτή στοχεύει να φέρει στην επιφάνεια την ιστορία μικρών ομάδων και ατόμων που χάνεται μέσα στις γενικές τάσεις μιας κανονιστικής-ολιστικής ιστορίας. Παράγεται έτσι ένας επιστημονικός ιστορικός λόγος που συμβάλλει στην κατανόηση της μακρο-ιστορίας.
Νομίζω άνετα μπορούμε να εντάξουμε σε αυτό το πλαίσιο και τις πολλαπλές μονογραφίες για τα κυπριακά χωριά, είτε των κατεχομένων, είτε των ελεύθερων περιοχών. Έτσι, διασώζεται η συλλογική ιστορική μνήμη — στοιχείο απαραίτητο για την επιβίωση ενός λαού και του πολιτισμού του.
Οι κοινωνίες, είπε ο Ουμπέρτο Έκο σε ομιλία του στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, στις 21 Οκτωβρίου 2013, «βασίζονταν πάντοτε στη μνήμη για να διατηρούν την ταυτότητά τους, ξεκινώντας από τον γέροντα, ο οποίος, καθισμένος κάτω από ένα δέντρο, αφηγούνταν ιστορίες για την εκμετάλλευση των προγόνων του και για τον ιδρυτικό μύθο της φυλής. Και όταν κάποια πράξη λογοκρισίας εξαλείφει ένα μέρος της μνήμης μιας κοινωνίας, αυτή η κοινωνία περνάει μια κρίση ταυτότητας».
Βεβαίως, ένα βιβλίο δεν μπορεί να διασώσει τα πάντα από τη ζωή ενός χωριού. Είναι το ίδιο που συμβαίνει με τον πολιτισμό και την ιστορία γενικότερα. Ο συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να κάνει επιλογές και να φιλτράρει. Αυτό που έχει σημασία είναι η συνολική εικόνα που αποτυπώνει τη μνήμη. Διότι οι άνθρωποι δεν υπάρχουν χωρίς τη μνήμη. Η μνήμη είναι οι ρίζες τους, από τις οποίες αναδύονται οράματα και δράσεις για το μέλλον.
Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας διασώζει τη μνήμη ενός κοινωνικού χώρου, μιας κοινωνικής ομάδας μέσα από τον χρόνο, τη συλλογική μνήμη ενός χωριού με μακραίωνη διαδρομή, ενταγμένη στη συλλογική διαδρομή του κυπριακού αλλά και ευρύτερα του ελληνικού χώρου. Στις σημερινές συνθήκες της παγκοσμιοποίησης η διατήρηση της ταυτότητας περνά μέσα από τη μνήμη, ατομική και συλλογική.
Σήμερα οι Πενταλιώτες είναι διασκορπισμένοι παντού. Εκτός
Κύπρου τούς συναντούμε στις ΗΠΑ, στον Καναδά, στην Αυστραλία, στη
Βρετανία, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στην Αφρική. Στην Κύπρο, τη
μεγαλύτερη «παροικία» Πενταλιωτών τη βρίσκουμε στη Λεμεσό. Μια δεύτερη
Πενταλιά! Μερικές εκατοντάδες! Τους συναντούμε ακόμη στη Λευκωσία και
στη Λάρνακα. Ακόμη και πρόσφυγες βρίσκουμε κάποιους Πενταλιώτες, που
ζούσαν στο Βαρώσι και στην Κυθρέα.
Το όνομα Πενταλιώτης υιοθετήθηκε από πολλούς ως επώνυμο. Η υιοθέτηση αυτή, που είχε αρχίσει πριν μερικές δεκάδες χρόνια, είναι στις μέρες μας όλο και πιο συχνή.
Από τον συγγραφέα έγινε επίσης μια αξιόλογη προσπάθεια παρουσίασης του γενεαλογικού δέντρου των Πενταλιωτών, το οποίο παρουσιάζεται ως Παράρτημα στο βιβλίο. Μελλοντικά θα ήταν δυνατό να συμπληρωθεί με νέα ονόματα. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης φωτογραφικό υλικό και πολλαπλά έγγραφα.
Η ιστορική αυτή μελέτη έρχεται ως συνέχεια της δικής μου μυθιστορηματικής τριλογίας ΝΟΜΑΔΑΣ, στην οποία η Πενταλιά κατέχει μια κεντρική θέση. Είναι μια ευτυχής συγκυρία γιατί κάποιος μπορεί να έχει μια διπλή θέαση του χωριού. Αυτή της τεκμηριωμένης επιστημονικής μελέτης και αυτή της λογοτεχνικής οπτικής γωνίας. Και στις δύο περιπτώσεις το ταξίδι για την Πενταλιά είναι γοητευτικό!
*Πανεπιστημιακός, διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Ερευνών Καναδά - ΚΕΕΚ, συγγραφέας της μυθιστορηματικής τριλογίας ΝΟΜΑΔΑΣ, Αθήνα, Εκδόσεις Βακχικόν, 2017-2019
stephanos.constantinides@gmail.com
