Ένας μεγάλος ποιητής: Η μοίρα του Ρίλκε, μοίρα του έρωτα

ΜΑΡΙΑΛΕΝΑ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

• 
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  
  «Πράξη έρωτα», πίνακας του Εγκον Σίλε. Ο Ρίλκε αναζητεί μέσα στη σημαντικότερη ανθρώπινη συνθήκη, που είναι η επιθυμία, τις φίνες ψυχικές αποχρώσεις της ικανότητας να αγαπήσει κάποιος, τη δύναμη της υπομονής, τον πόνο που εμπεριέχει η σύγκρουση ή ο αποχωρισμός.

Το 1894 ο Γερμανόφωνος (γεννήθηκε στην Πράγα το 1875) ποιητής γράφει το διήγημά του με τίτλο «Η ράφτρα». Είναι κάτι λιγότερο από είκοσι χρόνων. Ολα τα διηγήματα και στην ελληνική έκδοση είναι τοποθετημένα βάσει της χρονολογικής τους σειράς. Από το 1894 έως το 1901 γράφτηκαν τα δεκατρία διηγήματα και ήδη εμπεριέχουν σπόρους από τη θεματολογία που ανέπτυξε στο σύνολο του ποιητικού και δοκιμιακού του έργου. Οι ιστορίες αυτές δεν μιλούν για τον έρωτα, με τον τρόπο που ο σύγχρονος αμερικανόφερτος τρόπος ζωής έχει συλλάβει. Δεν μιλά καν για την αγάπη, με την έννοια της δοτικής, αναίμακτης άγιας συνθήκης. Είναι γεγονός ότι ο έρωτας και η αγάπη διαφοροποιούνται στην ελληνική γλώσσα, ενώ αρκεί η λέξη «love» ή «liebe» για να δηλώσει τα πάντα.

Οσες λέξεις όμως και εάν χρειαστούμε για την ονομασία ενός αισθήματος, ο Ρίλκε αναζητεί μέσα στη σημαντικότερη ανθρώπινη συνθήκη που είναι η επιθυμία, η συνάντηση ανθρώπου με άνθρωπο, τις δυσκολίες που ανακύπτουν, τις φίνες ψυχικές αποχρώσεις της ικανότητας να αγαπήσει κάποιος, τη δύναμη της υπομονής, το βαθύτερο τοπίο μιας ένωσης, το βάρος της ανάμνησης, τον πόνο που εμπεριέχει η σύγκρουση ή ο αποχωρισμός. Και όλα αυτά ιδωμένα από τη σκοπιά των φύλων, τη διαφορετική θέση του άνδρα από τη γυναίκα σε ό,τι αφορά την επιθυμία. Ο Ρίλκε στα 19 του χρόνια έχει ήδη συνειδητοποιήσει το βάρος του εαυτού. Μιλάει για την απόσταση που πάντα δημιουργείται όσο πιο κοντά έρχεσαι με αυτόν που αγαπάς. Τη σαρωτική δύναμη που κρύβει ο έρωτας και που καλείται να γίνει αγάπη, μόνον εάν και εφόσον ο άνδρας από την πλευρά του και η γυναίκα από τη δική της δουν καθαρά τις αδυναμίες από τις οποίες ξεκινούν.
Ο Ρίλκε σε όλα του τα διηγήματα εξαίρει τη γυναικεία φύση, την υπεροχή στο δόσιμό της. Ακόμα και στο πρώτο του μικρό διήγημα, όπου η «Ράφτρα» είναι συνώνυμο του θανάτου, πάλι και εκεί εσωτερικεύει το δικό του πεθαμένο φορτίο, αντέχει τη δυσκολία και την έλξη του ήρωα να συμπλεύσει, να «κοιμηθεί» με ό,τι του προκαλεί αηδία και πτώση.
Συγκλονιστικά διηγήματα είναι οι «Μακρινές οπτικές» (1898), «Μια ιστορία ειπωμένη στο σκοτάδι» (1899/1900), «Μια νεκρή» (1896).
Το τρίτο πρόσωπο
Μοτίβο είναι η ύπαρξη ενός ζευγαριού και του τρίτου προσώπου στη σχέση. Ζευγάρι μπορεί να είναι και οι δύο φίλοι που αγαπούν την ίδια γυναίκα, ένας άνδρας που αγαπά από το παρελθόν μια γυναίκα και αυτή είναι ερωτευμένη με έναν άλλον άνδρα, το τρίτο πρόσωπο σχεδόν πάντοτε είναι αυτό που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην ένωση και είναι πάντα, ακόμα και στις πιο ευτυχισμένες στιγμές, η απόσταση, ακόμα και ο θάνατος. Αλλωστε, όπως γράφει στο μότο του βιβλίου, οι άνθρωποι είναι τρομερά απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλον. Και πιο απομακρυσμένοι είναι όσοι αγαπιούνται.

To εξώφυλλο του βιβλίου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νεφέλη.

Ο Ρίλκε έγραφε αυτά τα διηγήματα όταν η Λου Αντρέας Σαλομέ έμπαινε στη ζωή του. Εκείνη υπήρξε μια γυναίκα διαφορετική από την εποχή της, με δυνατό ταπεραμέντο, γοητεία, νου και προσωπικό έργο. Ασκησε δυνατή έλξη σε σημαντικούς άνδρες της εποχής της, από τον Πάουλ Ρέε, τον Φρίντριχ Νίτσε, τον Σίγκμουντ Φρόυντ, τον Γιόσεφ Μπρόιερ, και φυσικά τον Ρίλκε. Η σχέση της Σαλομέ με τον ποιητή ξεκίνησε άνισα, εκείνος αρκετά μικρότερός της, εκείνη ήδη με έργο στο ενεργητικό της, αλλά η έλξη τους υπήρξε τόσο σημαντική που κράτησε ακόμα και όταν παρήλθε ο έρωτας μέχρι το τέλος της ζωής τους. Ο Ρίλκε, αυτός ο δύσκολος και δυσπρόσιτος κατά τ’ άλλα άνθρωπος, είχε διαβλέψει στην προσωπικότητα της Σαλομέ τη γυναικεία υπόσταση που είχε ανάγκη. Εκανε τα πάντα για να φαίνεται καλύτερος στα μάτια της. Εζησε κοντά της ερωτικά, αποδεχόμενος τις άλλες σχέσεις της, εκείνη ήταν ήδη παντρεμένη, αλλά πάντα ελεύθερη, ενώ συζητούσαν ανοιχτά τα θέματα που τον έκαιγαν. Οπως γράφει η βιογράφος της Σαλομέ, Λίντε Ζάλμπερ, «Ο Ρίλκε θέλει να γίνει “μεγάλος” για χάρη της». Τον Σεπτέμβριο του 1897 ο Ρίλκε θα συμβιώσει με τη Σαλομέ και τον σύζυγό της στο Βερολίνο «αποτελώντας ένα παράξενο τρίγωνο».
Το ζητούμενο
Στοιχεία όπως η ταπεινότητα, η εμπερίεξη των αντιθέτων, ο σκοτεινός δρόμος συνάντησης με τον πραγματικό και τον συμβολικό θάνατο, η εργασία, η σύγκριση, η εξύμνηση της γυναικείας ψυχής υπάρχουν διάχυτα στο έργο του. Είναι η ικανότητά του να σκέφτεται και να συγκινεί, αγγίζοντας μέσα από το μικρό το μεγάλο, χωρίς ίχνος διδακτισμού, ηθικισμού και κοινωνικής συμμόρφωσης, αναζητώντας την ίδια στιγμή το δίδαγμα, την ηθική και τη μορφή που μπορεί να πάρει μέσα από δύσβατες διαδρομές ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά. Το δύσκολο είναι το ζητούμενο για τον Ρίλκε. Γι’ αυτό προσφέρει ένα κουκούλι ανθρωπισμού απέναντι σε όλους όσοι ταλανίζονται με τα στενά όρια του κανόνα που επιβάλλει η κοινωνία κάθε φορά. Σε ό,τι αφορά τον έρωτα, εκείνος έγραψε:
«Αυτό που περισσότερο απ’ όλα είναι δικό της, κατάδικό της, η γυναίκα άντεξε να το ζήσει, να το επιτύχει, να το φέρει εις πέρας. Ο άνδρας, που δικαιολογούνταν πάντοτε λέγοντας ότι τον απασχολούσαν σημαντικότερα πράγματα, και ο οποίος (ας το πούμε ανοιχτά) δεν ήταν καν επαρκώς προετοιμασμένος για τον έρωτα, δεν αφέθηκε ποτέ (με εξαίρεση τους αγίους) στον έρωτα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Οι τροβαδούροι ήξεραν πολύ καλά πόσο λίγο τους επιτρεπόταν να προχωρήσουν και ο Δάντης, που ένιωσε την ανάγκη αυτή να θεριεύει επικίνδυνα μέσα του, κατάφερε τελικά απλώς να περάσει γύρω-γύρω από τον έρωτα ακολουθώντας το τρομακτικό τόξο της γιγαντιαίας υπεκφυγής, που ήταν το ποίημά του. Υπό αυτήν την έννοια όλα τα άλλα είναι παράγωγα και δευτερεύοντα»...

Πηγές: Λίντε Ζάλμπερ, «Λου Αντρέας Σαλομέ», μτφρ. Χριστίνα Αυγερινού, εκδόσεις Μελάνι.
Ulrich Baer, «Η σοφία του Ρίλκε», μτφρ. Αλεξάνδρα Νικολακοπούλου, εκδόσεις Πατάκη.

 
ΠΗΓΗ: Η Καθημερινή, 11 Νοεμβρίου 2019