Αυτή η Ελλάδα μας κάνει περήφανους!

Μαστροπαύλος Νίκος Γ.

Στο χρυσό σοκάκι του Αλέκου Φασιανού 

Ο διακεκριμένος ζωγράφος εκθέτει στο Παρίσι και μας ξεναγεί στην τέχνη του και στις ιδέες του. Τον συναντήσαμε στο ατελιέ του στου Παπάγου και μιλήσαμε για χρώματα, αρχαιότητα, παράδοση, Μεσόγειο, ποιητές, τοπικότητα, μοντερνισμό

Ο Αλέκος Φασιανός στο ατελιέ του.

Οταν χάνομαι στο σύμπαν της ζωγραφικής του Αλέκου Φασιανού, έρχεται στον νου μου το σοκάκι των αλχημιστών στο κάστρο της Πράγας και βρίσκω τον προσανατολισμό μου. Μικρά σπιτάκια σε πολλές αποχρώσεις της ώχρας. Ο Αλέκος Φασιανός εκτιμά πολύ τους παλιούς αλχημιστές που βασάνιζαν τα υλικά τους για να τα κάνουν χρυσάφι. Και εκείνος αυτό κάνει. Βασανίζει ακαταπόνητα τη ζωγραφική του για να λάμψουν τα χρυσάφια της. Και κυριολεκτικά, αφού σε πολλά έργα του λάμπουν τα ατόφια, ένθετα φύλλα χρυσού. Και μεταφορικά βέβαια, αφού η βασική ουσία της χημείας του σπουδαίου καλλιτέχνη είναι η αέναη έρευνα των νέων δυνατοτήτων των ιδεών και των υλικών του. «Ενας καλλιτέχνης πρέπει να είναι κύριος των υλικών της εικαστικής έκφρασης, όλων των υλικών».

Οι ζωγραφιές του Αλέκου Φασιανού σαστίζουν τον θεατή με τη γαλήνη τους. Κι όμως ο ίδιος θεωρεί μισοτελειωμένα αυτά που κάνει. «Αν φτάσεις στο τέλος» λέει «δεν έχεις λόγο να δημιουργείς. Το μυστικό της τέχνης είναι ότι δεν τελειώνει ποτέ. Κάθε έργο θέτει και ένα πρόβλημα. Να ένα πρόβλημα πάλι, λέω κάθε μέρα. Τώρα ξέρω καλά ότι πρέπει να μοχθήσω. Αν δεν υπάρχουν προβλήματα δεν υπάρχουν λύσεις και αν υπάρχουν λύσεις δεν υπάρχουν προβλήματα. Δεν υπάρχει μία και καλή λύση. Αν υπήρχε μέθοδος θα μπορούσαν όλοι να είναι σπουδαίοι ζωγράφοι».

Στο ατελιέ του στου Παπάγου ο ζωγράφος δημιουργεί τις συνθέσεις του κάτω στο πάτωμα. Από παντού μπαίνει το ανεξίτηλο παρά τον βιασμό του τοπίου φως της Αττικής. Αυτό το φως με το οποίο έχει μεγαλώσει ο Αλέκος Φασιανός και που διαμόρφωσε το βλέμμα και τη γραμμή του. Πέφτει πάνω στην πιο πρόσφατη σύνθεσή του, στον άγγελο του έρωτος όπως τον λέει, καθώς τη σηκώνει από το πάτωμα. «Ζωγράφισα ένα αγόρι με μια κοπέλα και το έκανα με φτερά, σαν να ήταν άγγελος. Φαντάζομαι τέτοια. Μεταμόρφωση της οπτικής εικόνας. Οπως το βλέπει κανείς. Αν βάλεις πέντε ζωγράφους θα το κάνουν διαφορετικό και οι πέντε. Αυτό είναι η τέχνη, ο τρόπος».

Ο Αλέκος Φασιανός σχεδιάζει στο κέντρο του ατελιέ του ειδικά για τους αναγνώστες του «Βήματος» το σχέδιο δεξιά, καθώς και την πρώτη σελίδα του αφιερώματος στο Μουντιάλ

Το σοκάκι των αλχημιστών στην Πράγα λέγεται και αλλιώς Χρυσό Σοκάκι. Ο Αλέκος Φασιανός θυμάται τον μποέμ της γενιάς τού '30 Χένρι Μίλερ, ο οποίος έγραφε στον «Κολοσσό του Μαρουσιού» ότι του έκανε μεγάλη εντύπωση που όλη η Αθήνα ήταν μέσα σε χρυσή σκόνη, ώχρα δηλαδή. Κι ο ίδιος ο ζωγράφος θυμάται τα βαμμένα με ώχρα σπίτια που «ανακατεύονταν» με τους χωματόδρομους. «Ηταν σημαντικό το χρώμα αυτό» θα πει, για να καταλήξει στο επίκεντρο της ψυχής της ζωγραφικής του:

«Είναι καταπληκτικό πράγμα πώς ο πολιτισμός είναι συνδυασμένος με το περιβάλλον. Αν δεν υπήρχε η Πεντέλη δεν θα υπήρχε και το πεντελικό μάρμαρο, δεν θα υπήρχε και ο Παρθενώνας. Πριν έκαναν τους ναούς από πωρόλιθο και ξύλα. Αλλά το μάρμαρο έδωσε πολιτισμό, είναι ευγενές πέτρωμα. Με είχαν καλέσει κάποτε στην Ιταλία μαζί με άλλους δέκα ζωγράφους να δημιουργήσουμε ένα έργο με βάση την ώχρα της Νεαπόλεως, που κανονικά έπρεπε να τη λέμε ώχρα των Αθηνών γιατί εδώ διαδόθηκε στην αρχή. Εψησα την ώχρα σε ένα κουτάλι στους 40^ο για να γίνει κεραμιδί που όσο το ψήνεις γίνεται μετά βυσσινί. Ετσι όπως γίνονταν τα αρχαία βάζα, τα οποία τα έψηναν και έπαιρναν αυτό το κοκκινωπό χρώμα. Αν δεν υπήρχε ο πηλός δεν θα τα είχαμε. Τα μελανόμορφα πρώτα με τις μαύρες φιγούρες και μετά τα ερυθρόμορφα που ο Ευφρόνιος έβαλε τις κόκκινες φιγούρες του σε μαύρο φόντο και έδωσε μια πιο πραγματική αίσθηση των σωμάτων ενώ τα πρώτα ήσαν σαν σκιές. Ο Ευφρόνιος εννόησε περισσότερο την πραγματικότητα. Το δέρμα στην αρχαιότητα λεγόταν χρω και επειδή το χώμα έμοιαζε με το δέρμα την είπαν ώχρα».

Ο ζωγράφος βίωσε τα χρώματά του. Σε αιφνιδιάζει για την «ταπεινή» καταγωγή της ζωγραφικής του, που για κείνον όμως είναι το ελιξίριό της. «Εγώ έμαθα ζωγραφική από τους μπογιατζήδες» θα πει. «Βάφανε το σπίτι μας, τα βορινά δωμάτια κοκκινωπά για να κρατούν τη ζέστη και τα μεσημβρινά γαλάζια για να έχουν δροσιά, και επειδή δεν υπήρχαν έτοιμα χρώματα τα έφτιαχναν επί τόπου. Ανακατεύανε επί ώρες σκόνες με λάδι και στεγνωτικό μέσα στον τενεκέ για να φτιάξουν αυτό το μπλε. Και κάνανε χρώμα καταπληκτικό. Τους παρακολουθούσα πώς το κάνανε και μετά χρησιμοποίησα την ίδια τεχνική και εγώ. Είναι όπως όταν μαγειρεύεις εσύ. Δεν μαγειρεύεις καλύτερα από την ταβέρνα; Δηλαδή αν δεν είχα τους μπογιατζήδες δεν θα γινόμουνα ζωγράφος εγώ. Γι' αυτό έκανα κι εγώ τις μορφές σε φόντα μπλε ή κεραμιδιά. Γιατί ήτανε βγαλμένα από την πραγματικότητά μου. Δεν ήταν κάτι που φαντάστηκα. Μου λένε γιατί κάνεις κόκκινα; Μα, το δωμάτιό μου δεν ήταν κόκκινο; Δεν τα έχω δει; Δεν ήταν κόκκινο; Ενα πράγμα βρήκα εγώ. Δεν ανακάλυψα δύο. Το άλλο το ανακαλύπτει άλλος ζωγράφος. Δεν μπορώ να ξεφύγω από αυτό που πιστεύω και το έχω δει. Πώς να ξεφύγω; Πρέπει να γίνω άλλος άνθρωπος. Δεν μπορώ να γίνω άλλος άνθρωπος. Αμα δεις κάτι και προσπαθείς να το κάνεις φαίνεται επαναστατικό στην αρχή, μετά το κατανοούνε σιγά-σιγά. Αν το πιστέψεις εσύ θα το πιστέψουνε και οι άλλοι. Βέβαια παίζουν ρόλο και τα διαβάσματά σου, όλη η κουλτούρα σου, ο μύθος. Παλιά έκανα μαλλιά να ανεμίζουνε τη στιγμή που οι άνθρωποι κουρευόντουσαν πάρα πολύ, γερμανικά. Ημασταν γουλί. Πού τα είδες τα μαλλιά, με ρωτούσαν; Δεν τα είδα, αλλά έχω διαβάσει για τον Αβεσσαλώμ που μπλέχτηκαν τα μαλλιά του στα κλαδιά».

Πάντα ο Αλέκος Φασιανός διάβαζε και έγραφε πολύ. Και είχε τις καλύτερες σχέσεις με τους ποιητές και στην Αθήνα και στο Παρίσι. Ολοι του μηνούσαν ότι ο Λουί Αραγκόν τον αναζητούσε παντού. Εκείνος έλεγε τι να με κάνει εμένα αυτός ο σπουδαίος ποιητής. Οταν τελικά πήγε σπίτι του είδε και δικά του έργα ανάμεσα σε εκείνα του Πικάσο, του Μπρακ και των άλλων μεγάλων ζωγράφων. Του είπε ότι είναι ο τελευταίος ζωγράφος της Μεσογείου και έγραψε γι' αυτόν: «Ο ουρανός είναι από τις στέγες πιο ψηλά. Αυτός που τ' όνομά του γράφω, που έμαθα να λέω τ' όνομά του, αυτός, ο Φασιανός, ω Φασιανέ! Θυμάμαι τις πρώτες μέρες όταν μου άρχισε η έκπληξη, ήταν ένας νέος τρόπος ν' αγαπάς...».

Και οι ποιητές, κατά τον Αλέκο Φασιανό, έχουν πάντα δίκιο: «Δεν είμαι μεσογειακός; Τι είμαι; Ζωγραφίζω τη θάλασσα, τα δένδρα, τη φύση και βάζω έντονα χρώματα, μπλε, κόκκινα. Κάνεις άλλη ζωγραφική αν έχεις γεννηθεί σε διαφορετικό κλίμα από το μεσογειακό. Συζητούσαμε με άλλους ζωγράφους στο Παρίσι και μου έλεγαν: "Καλά, δεν βλέπεις τι γίνεται γύρω σου; Γιατί επιμένεις σε αυτά που κάνεις, αφού η σύγχρονη τέχνη μεταμορφώνεται;". Μα, τους λέω, βλέπω και τι γίνεται μέσα μου και όχι μόνο τι γίνεται έξω μου. Κι εγώ είχα πάντα τα ελληνικά πρότυπα, τον ήλιο, τις ώχρες και τα μπλε, και έτσι συνέχισα. Δεν μπόρεσα να ξεφύγω από αυτά. Δεν είναι κακό. Και ο Πικάσο μεσογειακός δεν είναι; Και ο Σαγκάλ. Γι' αυτό έμεναν στη Νίκαια, δίπλα στη Μεσόγειο. Από τη Μεσόγειο αναδύθηκε ο πολιτισμός, γιατί οι άνθρωποι είχαν θερμή επαφή με τη φύση και τα φυσικά φαινόμενα. Ηθελα να κάνω κύματα και δεν μπορούσα. Είχα δει το κύμα του Χοκουσάι, του ιάπωνα χαράκτη, αλλά ήταν αρπακτικό. Και μετά θυμήθηκα τον Ομηρο που λέει ότι ο αιθερογέννητος βοριάς  γυρίζει μέγα κύμα. Λέω αυτό είναι. Είναι στρογγυλά τα κύματα. Παίρνεις μαθήματα από τους παλιούς και το εκφράζεις διαφορετικά. Αμα είσαι αντιγραφέας δεν είσαι τίποτε. Αμα δεν έχω τον δικό μου τρόπο δεν είμαι τίποτα. Ουδέν ωφελούμαι. Είναι η αγάπη να ανακαλύψεις τον εαυτό σου. Να γνωρίζεις πως είσαι εσύ. Μεγάλο πράγμα».

«Το Παρίσι με έκανε να δω την Ελλάδα με μάτι ελεύθερο»
Οχι μόνο ο Λουί Αραγκόν, αλλά και γενικώς η Γαλλία τιμά τον Αλέκο Φασιανό. Η πιο πρόσφατη από τις τιμές που του γίνονται είναι αυτή η μεγάλη έκθεση στο Βερά του Σεν Ζερμέν με έργα από την περίοδο του Παρισιού που έχουν συγκεντρωθεί από δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές. Το 1960 πήγε στο Παρίσι, «όχι για να κάνω κάτι άλλο», όπως λέει, «αλλά για να μεταφέρω τα βιώματά μου εκεί. Αυτοί είδαν διαφορετικά τα έργα μου. Τους φάνηκαν σαν φανταστικά αυτά που έκανα. Είχα κάνει τότε τους ποδηλάτες με τα μαλλιά να ανεμίζουν και μετά έκανα γυναίκες στην παραλία. Και ο γκαλερίστας, ο Φακέτι, μου έλεγε: "Γιατί σταμάτησες να κάνεις αυτά τα ποιητικά με τα μαλλιά;". Τα έβλεπαν σαν σουρεαλιστικά, σαν ποιητικά. Αλλά εγώ ήμουν πάντα Ελληνας, όπως ένα στάχυ που φυτρώνει εδώ. Δεν αντιγράφω τα αρχαία. Με τα χρόνια αλλάζει η έκφραση, αλλά επειδή πλέεις στα ίδια νερά, βλέπεις τα ίδια βουνά, βλέπεις το ίδιο φως, είσαι Ελληνας. Πώς να το κάνουμε, δεν είσαι διαφορετικός. Την πρώτη ημέρα που έφτασα στο Παρίσι είπα ότι θα φύγω την άλλη μέρα. Ηταν όλα γκρίζα, δεν μπορούσα να υποφέρω, αλλά επειδή συνέβησαν πράγματα εκεί για μένα, δεν μπορούσα να τα αφήσω και έμεινα 35 χρόνια. Μετά άκουσα τη συμβουλή του Ελύτη και αποφάσισα να επιστρέψω στην Αθήνα».

Ο Αλέκος Φασιανός λέει το απίθανο, ότι πήγε στη Γαλλία γιατί έμενε στην οδό Βίκτωρος Ουγκό, στη «γαλλική» συνοικία της πλατείας Βάθης, δίπλα στους δρόμους Μάρνη, Φαβιέρου, Πουκεβίλ. Ετσι παρακινήθηκε να διαβάζει τον Ουγκό και τη γαλλική ποίηση. Είχε ήδη μάθει γαλλικά από τη δασκάλα μητέρα του. Ετσι έφτασε στο Σεν Ζερμέν, ένα μέρος με ανεπτυγμένο τον πολιτιστικό τουρισμό. «Γιατί ο πολιτισμός δεν είναι μόνο να αναπτύξουμε τον τουρισμό, αλλά διαμέσου του τουρισμού να αναπτυχθεί και ο πολιτισμός. Εδώ έχει μουσεία, όπως του Πειραιά, το οποίο έχει πέντε χάλκινα αγάλματα καταπληκτικά, μοναδικά στον κόσμο, και έρχονται φορές που δεν είναι κανένας μέσα για να τα δεις. Ενώ στο Ριάστε στην Ιταλία, ένα ασήμαντο χωριό, βρήκαν δύο χάλκινα ελληνικά αγάλματα μέσα στη θάλασσα και τώρα το μουσείο είναι γεμάτο κόσμο μόνο με τα δύο αυτά. Δυο έλληνες έφηβοι στρατιώτες, καταπληκτικά χάλκινα».

Στο έργο του το Παρίσι διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο, «όχι επειδή μου άρεσε ή γιατί γνώρισα όλους αυτούς τους σπουδαίους ανθρώπους, αλλά γιατί με έκανε να δω την Ελλάδα με μάτι ελεύθερο. Να μην είμαι μόνο περιγραφικός ελληνιστής, αλλά να καταλάβω το πνεύμα το ελληνικό. Επειδή είσαι μακριά δεν είσαι μέσα για να πάσχεις από ίντριγκες και ζηλοφθονίες».

πότε & πού:
Η έκθεση του Αλέκου Φασιανού στο Espase Vera στο Σεν Ζερμέν θα διαρκέσει από τις 10 Ιουνίου ως τις 6 Ιουλίου.