Πολιτισμός - Ο Γιάννης Σμαραγδής μιλάει για τη νέα ταινία του, που εστιάζεται σε άγνωστα περιστατικά της ζωής του Νίκου Καζαντζάκη

«Αν οι πολιτικοί αγαπούσαν την πατρίδα μας...» 

Της Ευάννας ΒΕΝΑΡΔΟΥ

 

«Σας πληροφορώ πως προέρχομαι από οικογένεια αριστερών. Ο θείος μου ήταν καπετάνιος του ΕΛΑΣ. Του έκοψαν το κεφάλι και το περιέφεραν επιδεικτικά στον Εμφύλιο. Η οικογένειά μου διαλύθηκε από αυτό»

Ο Γιάννης Σμαραγδής ξαναχτυπά. Μετά τις ταινίες του για τον Καβάφη, τον Ελ Γκρέκο και τον Βαρβάκη, σειρά έχει άλλη μια ελληνική προσωπικότητα εγνωσμένου κύρους: ο Καζαντζάκης. Αυτή, ωστόσο, υπήρξε μόνον η αφορμή για μία εφ' όλης της ύλης συνέντευξη: για τον Σαμαρά, την Αριστερά, τους κριτικούς, την εθνική μας ταυτότητα, το νέο ελληνικό σινεμά.

«Με τον Καζαντζάκη και τον Θεοτοκόπουλο είμαστε γεννημένοι στο ίδιο "τρίγωνο" στο Ηράκλειο», μας είπε. «Μάλιστα, παραδίπλα, πάνω από τα τείχη, βρίσκεται ο τάφος του Καζαντζάκη. Η σχέση μας είναι σχεδόν καρμική!». Υπόσχεται δε να φέρει στο φως άγνωστες πτυχές της ζωής του μεγάλου συγγραφέα, με έμφαση στα δύο ταξίδια του στην Κίνα. Και μας θυμίζει τα επίκαιρα λόγια του Καζαντζάκη: «Η Ελλάδα επιζεί ακόμα, μέσα από διαδοχικά θαύματα».

 
Νίκος Καζαντζάκης στην Αίγινα (μάλλον το 1941)  


Πέρα από τις όποιες αντιρρήσεις μπορεί να έχει κανείς για το έργο του Σμαραγδή, δεν μπορεί να παραγνωρίσει τη δημοτικότητά του. Οι άνθρωποι τον σταματούν στο δρόμο, και, όπως λέει, του μιλούν για τον Βαρβάκη με λυγμούς... Πέρυσι ψηφίστηκε στο Ιντερνετ ως ο πιο δημοφιλής Ελληνας καλλιτέχνης.
Αυτή τη φορά, το σενάριο «το 'γραψα ολομόναχος, όπως είχα κάνει με τον "Καβάφη" και με την τηλεταινία μου για τον Παπαδιαμάντη "Καλή σου νύχτα, κύριε Αλέξανδρε". Γράφτηκε σε ένα μήνα - ενώ ο Ελ Γκρέκο μάς πήρε επτά χρόνια!». Η ταινία θα είναι γυρισμένη στα ελληνικά αλλά θα ακούγονται επτά γλώσσες («ο Καζαντζάκης ήταν πολύγλωσσος και στα ταξίδια του μιλούσε με τους ανθρώπους στη μητρική τους γλώσσα»). Οι βασικοί ηθοποιοί έχουν βρεθεί, και τώρα ξεκινά η επίπονη διαδικασία της ανεύρεσης χρημάτων...
Στο τέλος του χρόνου, μαθαίνουμε, θα κυκλοφορήσει και ένα βιβλίο για το σκηνοθέτη από τον Μίμη Τσακωνιάτη. Θα εστιάζει στις τέσσερις ταινίες του και θα τιτλοφορείται «Ο αρχιτέκτονας της ψυχής».
Ρωτάμε τη γνώμη του για το νέο υπουργό Πολιτισμού.
 
Ο Νίκος και η Ελένη Καζαντζάκη, με τον Κινέζο 
πρωθυπουργό Τσου Εν-λάι στο Πεκίνο. Μαζί τους, 
η Νέλλη Χρ. Ευελπίδη. 26.6.1957



  «Θα αφήσει το ίχνος του στο ΥΠΠΟ - είμαι βέβαιος. Τον γνωρίζω πολλά χρόνια. Αγαπά ιδιαίτερα το σινεμά. Αρκεί να σας πω πως όταν έγινε εκείνη η ιστορία με τον Θ. Αγγελόπουλο και τον αφορισμό του από το μητροπολίτη Φλώρινας, ήταν ο μόνος δημοσιογράφος από την ιδιωτική τηλεόραση που του έδωσε βήμα».
- Πάντως, βλέπω ένα φλερτ με τη Ν.Δ. Για τον Αντώνη Σαμαρά, μάλιστα, είχατε βγει και είχατε πει πως είναι «ο καλύτερος καπετάνιος», ο άνθρωπος που θα σώσει το καράβι της Ελλάδας. Α, ναι, και πως είναι «ωραίος»!
«Ναι, είχα πει πως είναι ψηλός και όμορφος. Δεν είναι;».
- Μα αυτό είναι το θέμα;
«Ναι, η ομορφιά έχει σημασία. Ο πρώτος μινωικός νόμος μιλούσε για την αξία της ομορφιάς».


 
Ο Νίκος Καζαντζάκης και η σύζυγός του Ελένη με το φημισμένο 
Κινέζο ζωγράφο-καλλιγράφο Τσεν-Σου-Τουν, 96 χρόνων. Μαζί τους 
(αριστερά), §ο Χρυσός και η Νέλλη Ευελπίδη. Πεκίνο, 23 Ιουνίου 1957 



  - Εδώ ο κόσμος καίγεται, άνθρωποι απολύονται και πεινάνε και μας ενδιαφέρει το ύψος του κ. Σαμαρά;
«Μα οι καλλιτέχνες ασχολούνται με την ομορφιά. Τα υπόλοιπα είναι δουλειά των πολιτικών αναλυτών, των δημοσιογράφων, των επιστημόνων».
- Δηλαδή δεν θα σας ενδιέφερε να γυρίσετε μια ταινία για όσα συμβαίνουν γύρω μας;
«Οχι. Δεν είναι αυτή η δουλειά της τέχνης. Η τέχνη δημιουργεί οροπέδια καταφυγής της ανθρώπινης ψυχής. Δεν αντιγράφει ούτε ερμηνεύει τη ζωή».
- Και ποιος λέει πως δεν απευθύνεσαι στην ψυχή όταν μιλάς για όσα μας ταλανίζουν;
«Μα η ψυχή πρέπει να λιπαίνεται. Ο ντα Βίντσι, όταν έκανε την Τζοκόντα, ασχολήθηκε με το αν υπήρχαν γύρω του λιμοί και καταποντισμοί; Οχι. Ο Θεοτοκόπουλος ασχολήθηκε με την Ιερά Εξέταση και τους ανθρώπους που καίγονταν; Οχι. Ασχολήθηκε με τα αρχέτυπα του Κακού. Ο Καζαντζάκης στην Κατοχή έγραψε το πιο χαρούμενο έργο του, τον "Ζορμπά"».
- Μου λέτε δηλαδή πως οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες δεν πρέπει να παίρνουν θέση;
«Αλλο αυτό. Ως Σμαραγδής έχω άποψη. Πάρτε τους νέους Ελληνες κινηματογραφιστές. Παίζουν με τα άνθη του κακού, καταπιάνονται με θέματα νοσηρά. Τι προτείνουν όμως στον κόσμο; Γιατί δεν κατάφεραν να ακουμπήσουν το κοινό; Η τέχνη δεν πρέπει να είναι καταγγελτική. Η τέχνη είναι παρηγορητική».

 
Ο Νίκος Καζαντζάκης και η Ελένη με τους Χρυσό και Νέλλη Ευελπίδη στο
 Μέγα Σινικό Τείχος, 62 χιλιόμετρα από το Πεκίνο. 25 Ιουνίου 1957 


  - Δεν υπάρχουν σπουδαίοι πολιτικοί σκηνοθέτες;
«Γιατί, θεωρείτε πως θα μείνει ο Ολιβερ Στόουν; Οι πολιτικές ταινίες ήταν στη μόδα πριν 20 χρόνια. Μόνο οι σκηνοθέτες που μιλούν για θέματα διαχρονικά, αιώνια, θα μείνουν στην ιστορία».
- Και ως Σμαραγδής; Στηρίζετε Σαμαρά;
«Σας πληροφορώ πως προέρχομαι από οικογένεια αριστερών. Ο θείος μου ήταν καπετάνιος του ΕΛΑΣ. Του έκοψαν το κεφάλι και το περιέφεραν επιδεικτικά στον Εμφύλιο. Η οικογένειά μου διαλύθηκε από αυτό».
- Δεν σας επηρέασε αυτό;
«Φυσικά, αλλά τελικά συνειδητοποίησα πως η Αριστερά ήταν μια ιδεολογία αλλότρια, ξενόφερτη, που την υπηρετήσαμε ισχυρά. Η θεωρία ήταν μακριά από την πράξη. Ο διεθνισμός της Αριστεράς ήταν ένα πρόσχημα που χρησιμοποίησε η Ρωσία για να γκρεμίσει τα σύνορα και να κάνει ό,τι έκανε στην Ανατολική Ευρώπη. Το 1945, που έγινε η συμφωνία Στάλιν-Τσόρτσιλ και δόθηκε η Ελλάδα στην Αγγλία, γιατί οι ηγέτες της Αριστεράς δεν ειδοποίησαν τον κόσμο και τον άφησαν να ανέβει στα βουνά ενώ ήταν καταδικασμένος;
Αλλαξα από τότε που ο Λεωνίδας Κύρκος χαρακτήρισε "γελοία ανθρωπάκια" τους τότε ηγέτες. Εκτοτε έπαψα να είμαι "ιδιοκτησία" της Αριστεράς, βγήκα από το μαντρί, έγινα απελεύθερος. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πως έριξα μαύρη πέτρα πίσω μου και δεν θα ξανασυνεργαστώ με την Αριστερά. Σταδιακά, πάντως, μέσα από την ενασχόλησή μου με τα ελληνικά γράμματα στράφηκα σε αυτό που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει "ελληνική ιδεολογία"».
- Πώς την εννοείτε ακριβώς;
«Με ενδιαφέρουν αυτοί που αγαπούν την πατρίδα τους, τη σέβονται και την υπερασπίζουν. Εξω από κομματικά και άλλα κριτήρια».
- Δηλαδή θεωρείτε τους αριστερούς ανθέλληνες;
«Εννοώ απλώς πως κάθε φορά που έχω το δίλημμα τι να ψηφίσω, πηγαίνω με αυτόν που αισθάνομαι πως θα υπερασπιστεί την πατρίδα εκείνη τη δεδομένη στιγμή. Αν οι Ελληνες πολιτικοί αγαπούσαν την πατρίδα μας, τώρα θα ήταν μεγάλη. Αλλά αγαπούν το κόμμα τους. Την ελληνική ιδεολογία υπηρέτησε ο Ελύτης και ο Σεφέρης. Το ίδιο έκανε και ο Καζαντζάκης. Είπε: "Χαίρομαι που ήμουν άνθρωπος, άνθρωπος και Ελληνας. Αυτό είναι η ελληνική ιδεολογία: το να χαίρεσαι που είσαι Ελληνας και να μην απαξιώνεις τον εαυτό σου"».
- Μήπως αυτά που λέτε ηχούν λίγο επικίνδυνα σε εποχές που η Χ.Α. επιχειρεί να τονώσει το ελληνικό αίσθημα, πολώνοντας καταστάσεις;
«Στη Ζάκυνθο, οι Χρυσαυγίτες επιτέθηκαν στον αδερφό μου, που είναι μέλος του ΣΥΡΙΖΑ, και τον έστειλαν στην εντατική. Εχουν δικαίωμα αυτοί οι άνθρωποι να μιλούν για την πατρίδα; Ο ελληνικός πολιτισμός δεν είναι μόνο το "παν μέτρον άριστον". Ο μινωϊκός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός της ηπιότητας, που δείχνει κατανόηση στον αδύναμο και τον ηττημένο. Τον 5ο αιώνα π.Χ. στους "Πέρσες" του, ο Αισχύλος δεν θριαμβολογεί για τους Αθηναίους, που νίκησαν τους Πέρσες, αλλά σκύβει πάνω στον πόνο των αντιπάλων. Αυτό είναι ελληνική ιδεολογία. Η Χ.Α. είναι η απόλυτη μισαλλοδοξία».
- Αν δεν κάνω λάθος, και ο Καζαντζάκης είχε έναν ελληνοκεντρισμό.
«Το '45 έλεγε πως η Ελλάδα είναι το κέντρο της Γης σε αυτόν τον πλανήτη. Αλλά δέχτηκε δριμεία κριτική και γι' αυτό εγκαταστάθηκε στη Γαλλία. Μάλιστα, το '46 είχε γίνει υπουργός στην κυβέρνηση Σοφούλη ελπίζοντας πως θα αποτραπεί ο Εμφύλιος. Και έπεσε η Αριστερά να τον φάει, την ίδια στιγμή που η Δεξιά τον έλεγε κομμουνιστή. Ούτε ο Σοφούλης κράτησε τις υποσχέσεις που του είχε δώσει. Ετσι, παραιτήθηκε και δεν ξανασχολήθηκε με την πολιτική. Δεν μπορούσε να σταθεί και έφυγε. Ξέρετε πως Ελληνες τον σαμποτάρανε και δεν πήρε το Νόμπελ;»
- Στην ταινία θα διηγηθείτε όλη του τη ζωή;
«Ναι, μέχρι το θάνατό του. Στηρίχτηκα στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του "Αναφορά στον Γκρέκο". Είναι εξαιρετικά χυμώδες».
- Ο Καζαντζάκης, και δεν αναφέρομαι στο έργο του, υπήρξε αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Υπάρχουν μαρτυρίες που δεν είναι καθόλου κολακευτικές για το χαρακτήρα του.
«Από ποιους;»
- Από την πρώτη γυναίκα του, τη συγγραφέα Γαλάτεια Καζαντζάκη, ας πούμε. Στο βιβλίο της «Ανθρωποι και υπεράνθρωποι» (εκδ. Καστανιώτης) τον αποκαθηλώνει, περιγράφοντας έναν στεγνό και εγωκεντρικό άνθρωπο. Ηταν έτσι;
«Οχι. Η αδελφή της Γαλάτειας, η Ελλη Αλεξίου, άλλα λέει. Εξάλλου έχει παραδεχθεί πως η Γαλάτεια είχε ένα είδος ψυχασθένειας. Το φιλμ, πάντως, δεν θα αναφέρεται καθόλου στον πρώτο του γάμο, αφού ο ίδιος στο βιβλίο του δεν θίγει καθόλου το θέμα».
- Δηλαδή θα εστιάσετε περισσότερο στο συγγραφέα;
«Οχι, με ενδιαφέρει και ο άνθρωπος. Η Ελένη Καζαντζάκη θα εμφανίζεται. Ολοι έχουμε ελαττώματα. Το Σύμπαν δίνει ένα δώρο, αλλά δίνει κι ελαττώματα. Ομως αυτά τα ελαττώματα δεν αναιρούν ό,τι αυτός αντιπροσωπεύει. Και να σας πω κάτι; Η Γαλάτεια δεν λέει πως ο Καζαντζάκης ήταν ένας άνθρωπος έξω καρδιά. Που έλεγε ανέκδοτα και που το γέλιο του ακουγόταν 1 χλμ. μακριά. Θα δείτε στην ταινία ποιος πραγματικά ήταν ο Καζαντζάκης.
Ηταν μεγάλος. Αφού πέρασε από το στάδιο του Χριστού, του Βούδα, του Λένιν και του Οδυσσέα, κατέληξε σε μια δική του κριτική ματιά, που συνοψίζεται ως εξής: Η ζωή είναι μια ανηφόρα, που πρέπει να την ανέβεις με αξιοπρέπεια και ανδρεία. Ακόμα κι αν δεν υπάρχει Θεός πάνω από την ανηφόρα».
- Βασιστήκατε και σε άλλες πηγές;
«Εχω την πολύτιμη βοήθεια της Νίκης Σταύρου, βαφτισιμιάς της Ελένης Καζαντζάκη και κόρης του Γεράσιμου Σταύρου, θετού γιου και κληρονόμου του Καζαντζάκη. Είναι υπεύθυνη των εκδόσεων Καζαντζάκη».
- Πού θα κάνετε γυρίσματα;
«Σε Ελλάδα, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία και βέβαια Κίνα, όπου υπάρχει μια καθοριστική για την ταινία ενότητα. Ο Καζαντζάκης είχε πει πως αν ξύσεις έναν Ελληνα, από κάτω θα βρεις έναν Κινέζο. Κι αν ξύσεις έναν Κινέζο, θα βρεις έναν Ελληνα. Είχε, μάλιστα, προβλέψει πως η Κίνα θα γίνει η σημερινή υπερδύναμη.
Είναι άγνωστο στους περισσότερους, αλλά ο Καζαντζάκης φεύγοντας από την Κίνα για να πάει στην Ιαπωνία, έκανε ένα εμβόλιο και μολύνθηκε το δεξί του χέρι. Αυτή ήταν η αρχή του τέλους του... Μάλιστα, δεν μπορούσε να γράψει λόγω της μόλυνσης αυτής και έλεγε χαριτολογώντας: "Δεν μπορούσε να είναι το δεξί πόδι αντί για το δεξί χέρι;"».
- Ο «Ζορμπάς» του Κακογιάννη σας άρεσε;
«Πάρα πολύ. Πάντως (χαμογελά), τον Γιώργη τον Ζορμπά, στη δική μου ταινία θα τον παίξει ένας Ελληνας ο οποίος είμαι σίγουρος ότι θα είναι καλύτερος από τον Αντονι Κουίν!».
- Ο κατά Σκορσέζε «Τελευταίος Πειρασμός» με τον Νταφόε στο ρόλο του Χριστού πώς σας είχε φανεί;
«Ετσι κι έτσι. Ο Κακογιάννης έκανε καλή ταινία γιατί ήταν Ελληνας, ενώ ο Σκορσέζε το είδε από τη σκοπιά των Καθολικών. Πάντως, ούτε οι δικοί μας παπάδες ούτε οι καθολικοί κατανόησαν πραγματικά τον "Τελευταίο Πειρασμό". Δεν είδαν την τρυφερή, ανθρώπινη ματιά στη θεϊκή υπόσταση του Χριστού».
- Πάντως οι κριτικοί είναι σκληροί μαζί σας. Δεν σας προβληματίζει αυτό;
«Οχι σκληροί. Εχθρικοί είναι!».
- Πώς το εξηγείτε αυτό;
«Δεν έχω "χαϊδέψει" ποτέ κανέναν. Κι αυτό φαίνεται πως κάποιοι δεν το συγχωρούν. Μπαίνουν στην αίθουσα προκατειλημμένοι. Εγώ, πάντως, συγχωρώ όσους έγραψαν αρνητικά για μένα. Ξέρετε πως οι θεατές του Βαρβάκη έβγαιναν από την αίθουσα κλαμένοι; Ο κόσμος αναρωτιόταν γιατί οι κριτικοί με χτυπούν έτσι. Ευτυχώς, ο χρόνος είναι ο μόνος κριτής για ένα έργο τέχνης. Ξέρετε πως ο "Γκρέκο", που χτυπήθηκε περισσότερο από τον Βαρβάκη, έξι χρόνια μετά, βρέθηκε πέμπτος στη λίστα με τις 10 καλύτερες ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου σύμφωνα με το διεθνώς αναγνωρισμένο κινηματογραφικό site IMDB;».
- Δεν μπορεί όμως να είναι όλοι οι κριτικοί προκατειλημμένοι, έτσι;
«Κοιτάχτε, εγώ δεν ακολουθώ τις μόδες, δεν παίζω με θέματα διαστροφικά ούτε με θέματα νοσηρότητας».
- Πράγματι, έχετε μια εμμονή με τα αληθινά πρόσωπα.
«Κακό είναι αυτό; Γιατί; Οι Αμερικάνοι έχουν αφήσει κανέναν;».
- Οχι, αλλά δεν γυρίζει όλες αυτές τις κινηματογραφικές βιογραφίες ο ίδιος σκηνοθέτης.
«Μα επειδή δεν τα κάνουν οι άλλοι, τα κάνω εγώ. Αλλά, βλέπετε, σε μια εποχή που όλες οι ηθικές και πατριωτικές αξίες πρέπει να είναι κάτω, σε ορισμένα κέντρα δεν αρέσει να ανορθώνεις το ελληνικό αίσθημα. Πρέπει να είναι όλα φθηνά και υποτιμημένα, για να μπορέσουν να τα σαρώσουν όλα...».



Πηγή: Ελευθεροτυπία
Δημοσιεύτηκε στις 27/07/2013