Πολιτισμός - Συνέντευξη: Ελένη Κονδύλη, καθηγήτρια Κλασικού Αραβικού Πολιτισμού και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η ελληνική γλώσσα και η ελληνική σκέψη καλλιεργήθηκαν πολύ στον αραβικό κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι τον μεγάλο φιλόσοφό τους Φαράμπι τον αποκαλούν δεύτερο δάσκαλο. Πρώτο τους δάσκαλο θεωρούν τον Αριστοτέλη. Σε αντίθεση με τις ξενόφοβες μέρες μας, μιλούμε για έναν ανοιχτό πολιτισμό, σε συνεχή διάλογο, με τους Έλληνες πρωτίστως, και τους άλλους γείτονές του

Πόλυ Κρημνιώτηη

«Ο αραβικός πολιτισμός είναι σαν ένα κόσκινο που έχει αναμείξει στοιχεία άλλων πολιτισμών, από τον Ατλαντικό Ωκεανό έως τα βάθη της Ασίας. Μέσα απ' αυτό το κόσκινο, όμως, ο διάλογος με τον ελληνικό πολιτισμό είναι συνεχής» λέει η Ελένη Κονδύλη, καθηγήτρια Κλασικού Αραβικού Πολιτισμού και Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το πρώτο ελληνικό πανεπιστημιακό ίδρυμα της χώρας που ενέταξε στο εκπαιδευτικό πρόγραμμά του τις αραβικές σπουδές.

Βραβευμένη με το βραβείο της Ακαδημίας του Βελγίου για το έργο της σχετικά με την ελληνική μετάφραση αραβικών λογοτεχνικών κειμένων τον 11ο αιώνα, με τα δύο τελευταία βιβλία της «Αραβικός Πολιτισμός» και «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων» (εκδόσεις Πεδίο), επιχειρεί να αναδείξει «έναν λαμπρό πολιτισμό», όπως τον ονομάζει, σε μια θαμπή εποχή, στην οποία κυριαρχούν στερεοτυπικές και φοβικές αντιλήψεις.

* Πώς συνομίλησε ο αραβικός πολιτισμός με τον ελληνικό;

Η θέση των Αράβων στον παγκόσμιο χάρτη τούς οδήγησε σε άμεση επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος τους σφράγισε. Η ελληνική γλώσσα και η ελληνική σκέψη καλλιεργήθηκαν πολύ στον αραβικό κόσμο. Δεν είναι τυχαίο ότι τον μεγάλο φιλόσοφό τους Φαράμπι τον αποκαλούν δεύτερο δάσκαλο. Πρώτο τους δάσκαλο θεωρούν τον Αριστοτέλη. Αυτό δείχνει το μεγαλείο τους. Σε αντίθεση με τις ξενόφοβες μέρες μας, μιλούμε για έναν ανοιχτό πολιτισμό, σε συνεχή διάλογο, με τους Έλληνες πρωτίστως, και τους άλλους γείτονές του.

* "Οι Άραβες εναπόθεσαν στη μαγεία της γλώσσας τους την ίδια τους την ψυχή" γράφετε στο βιβλίο σας. Το ίδιο δεν συμβαίνει με όλους τους λαούς και τη γλώσσα τους;

Υπάρχουν γλώσσες που είναι αέναες, όπως για παράδειγμα τα ελληνικά, τα αραβικά ή τα κινεζικά. Είναι γλώσσες που κουβαλάνε χρόνο, μνήμη, ανθρώπινο πολιτισμό. Είναι σαν τα αυτοκίνητα των νεονύμφων, στα οποία έχουν κρεμάσει τενεκεδάκια στον προφυλακτήρα και κάνουν πολύ θόρυβο. Για τη γλώσσα αυτά τα τενεκεδάκια θέλουν να πουν ότι κάθε λέξη κουβαλάει δεδομένα χιλιάδων ετών και άρα, διαβάζοντας, έχεις την έννοια της πληθυντικότητας πολύ πιο έντονη από το να αναφέρεσαι σε μια πιο κατοπινή γλώσσα. Η αραβική, λοιπόν, φέρει υπερχιλιετή πολιτισμό, έχει μουσικότητα και αρμονία που εκφράζεται ακόμη και στη γραμματική του κειμένου.

* Πώς μπορεί να πλησιάσει κάποιος μια τόσο πλούσια γλώσσα σε μια εποχή όπου κυριαρχούν αρνητικά στερεότυπα και φονταμενταλισμοί;

Η λογοτεχνία είναι ανέκαθεν και για όλους ο πιο εύφορος τόπος για την ελευθερία μιας κοινωνίας. Σίγουρα πολλοί λογοτέχνες πλήρωσαν με τη ζωή τους αυτά που έγραψαν. Η ομορφιά, όμως, των κειμένων τους παρέμεινε και μετά από αυτούς, νοηματοδοτώντας πολλαπλώς τη δική τους αλλά και κατοπινές ερμηνείες. Η λογοτεχνία ξεπερνάει τα δεσμά της κοινωνίας. Μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τον «άλλο» έξω από διαχωριστικές γραμμές. Βλέπετε, η βασική οδός της λογοτεχνίας είναι η ομορφιά και η αρμονία, στοιχεία που αρνούνται να υπηρετήσουν αρνητικά στερεότυπα.

Σε ό,τι αφορά την αραβική λογοτεχνία, τον αραβικό πολιτισμό γενικότερα, δυστυχώς στην Ελλάδα είναι πολύ λίγο γνωστοί. Δεν διδάσκονται στα σχολεία μας, ενώ παραμένουν σχετικά εξωτικοί και στα πανεπιστήμιά μας. Κυρίως, όμως, επειδή, ιδιαίτερα στις μέρες μας, ο αραβικός πολιτισμός είναι θύμα της διεθνούς πολιτικής ρητορικής που επιλέγει να βλέπει τον φανατικό μουσουλμάνο ο οποίος καταστρέφει την Παλμύρα, παρά τον Άραβα, τον μουσουλμάνο και τον χριστιανό που επί χιλιετίες συμβιώνουν στην -και με την- Παλμύρα.

* Τι μας έχει κάνει να μην γνωρίζουμε τους γείτονές μας;

Νομίζω πως η στροφή μας προς τη Δύση μάς έχει κάνει να ξεχάσουμε την Ανατολή. Ο Ρήγας στη «Χάρτα» του ομολογεί ελευθερία, όχι μόνο για τα Βαλκάνια, αλλά και για τις αδελφές αραβικές χώρες, για όλους δηλαδή τους υπόδουλους τότε, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η αντίληψη που διαμορφώνεται στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση του '21 έχει ως πρότυπο τον πολιτικό «Κανόνα» της δυτικής Ευρώπης.

Έτσι γίνεται μια προσπάθεια η ελληνική κοινωνία να ξεχάσει τις εξ ανατολών ρίζες της υπερθεματίζοντας στη δυτικοευρωπαϊκή επίδραση, μια ιμπεριαλιστική πολιτιστική στάση που μας στρέφει διαρκώς να βλέπουμε την Ιστορία μας μέσα από τα μάτια των Δυτικοευρωπαίων.

* Τι μας χωρίζει από τον αραβικό κόσμο;

Μας χωρίζουν και μας ενώνουν η ανθρωπιά, μια θάλασσα και πολλοί ξεριζωμοί. Και ο αραβικός και ο ελληνικός κόσμος ζούμε σε διεκδικήσιμες περιοχές, γεγονός που μας επέτρεψε να αναπτύξουμε πλούσιο πολιτισμό. Όμως και οι δύο βαστάμε τη γλώσσα μας, γι' αυτό έχουμε ιδιαζόντως πλούσιες λογοτεχνίες, που πολλές φορές έχουν παράλληλους δρόμους.

Έτσι, για παράδειγμα, ο Παλαιστίνιος ποιητής Νταρουίς μοιάζει πολύ με τον Ρίτσο ή τον Λειβαδίτη, ο Συρολιβανέζος Άδωνις με τον Εγγονόπουλο ή τον Ελύτη. Ο Αιγύπτιος πεζογράφος Χάκι μοιάζει πολύ με τον Παπαδιαμάντη και, για να πάμε και πιο παλιά, όπως εμείς είχαμε Διγενή Ακρίτα, έναν ήρωα δηλαδή που προέρχεται από δύο αντίπαλα γένη, έτσι και ο αραβικός κόσμος έχει τον δικό του, τον Άνταρ τον ανδρειωμένο, έναν ήρωα διγενή επίσης.

* Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της αραβικής λογοτεχνίας που την καθιστούν δυναμική λογοτεχνία στις μέρες μας;

Είναι τα τενεκεδάκια που λέγαμε. Κουβαλάει μεγάλη παράδοση και προσήλωση στη μορφή της και συγχρόνως είναι στραμμένη προς όλο τον κόσμο και γι' αυτό είναι και πρωτοποριακή.

Επειδή οι Άραβες ήταν επί αιώνες εγκλωβισμένοι στην παράδοση της οθωμανικής Ανατολής, την περίοδο της «Νάχντα», δηλαδή της αραβικής αφύπνισης του 19ου - 20ού αιώνα, τα δυτικά αισθητικά ρεύματα του ρομαντισμού, του ρεαλισμού, του παρνασσισμού, του υπερρεαλισμού, του συμβολισμού κ.λπ. επηρεάζουν την αραβική λογοτεχνία μεταχρονολογημένα και ταυτοχρόνως όλα μαζί, δημιουργώντας έτσι ένα εκρηκτικό μείγμα ελευθερίας που συμπληρώνεται από τους αιώνες αραβικής γραφής.

Το αποτέλεσμα δεν είναι αντιγραφή, είναι μια λογοτεχνία πάλλουσα και εξαιρετικά μοντέρνα. Είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι οι Άραβες λογοτέχνες σέβονται την παράδοσή τους την ίδια ώρα που την προσπερνούν. Ο Άδωνις, ας πούμε, ένας πρωτοποριακός και εξαιρετικά μοντέρνος ποιητής, στέκεται σχεδόν εμμονικά σε θέματα ρυθμού στον ελεύθερο στίχο.

Την ώρα που παραδέχεται ότι δεν υπάρχει απόλυτα ελεύθερος στίχος, ο ίδιος σε κάποιους στίχους του τολμά να κόψει τις λέξεις στη μέση αναιρώντας την παράδοση της αραβικής γλώσσας που τον θρέφει. Στην αραβική γλώσσα, ξέρετε, δεν υπάρχουν σύνθετες λέξεις, κάθε λέξη είναι μια αυτούσια ενότητα.

* Θεωρείτε ότι η αραβική λογοτεχνία είναι αντιστοίχως διαδεδομένη, στη Δύση τουλάχιστον, με τη δυναμική που φέρει;

Πιστεύω ότι η λέξη “αντιστοίχως” μπορεί να αντικατασταθεί με τη λέξη “αντιθέτως” και να θυμηθούμε όσα λέγαμε στην αρχή της κουβέντας μας για τα αρνητικά στερεότυπα. Αλλά κάθε βήμα και κάθε κουβέντα μπορούν να έχουν θετικό χαρακτήρα. Αυτό προσπάθησα να κάνω με τα δύο βιβλία μου, τον «Αραβικό πολιτισμό» και την «Εισαγωγή στη λογοτεχνία των Αράβων». Να φέρω στο προσκήνιο το μεγαλείο του αραβικού πολιτισμού και της λογοτεχνίας του χωρίς τις στερεοτυπικές αντιλήψεις που έχουν δημιουργηθεί στην εποχή μας.

* Από τον αραβικό κόσμο θα ξεχωρίζατε κάποιες εθνικές λογοτεχνίες;

Θα ξεχώριζα τη λογοτεχνία της Υεμένης, ελάχιστα γνωστή στη Δύση, αλλά σπουδαία. Ο Υεμενίτης μυθιστοριογράφος Ζάιντ Μουτί Νταμάτζ, ο οποίος πραγματεύεται παραδοσιακά ή ιστορικά γεγονότα με σχεδόν μεταμοντέρνα γραφή. Γι' αυτόν δεν έχουμε ακούσει τίποτε στη χώρα μας, αλλά ούτε και πολλά στη Δύση. Βλέπετε, η Υεμένη αυτή τη στιγμή είναι η άκρη του κόσμου και της Ιστορίας. Υεμένη σημαίνει ευδαίμων Αραβία, και σήμερα τα παιδιά της πεθαίνουν με κοιλιές πρησμένες από την πείνα.

Αντίθετα, πολύ γνωστή στη Δύση είναι η Λιβανέζα πεζογράφος Χανάν Ελ Σέιχ, η οποία τώρα ζει στην Αγγλία. Είναι πολύ σπουδαία πεζογράφος. Σε όλα τα μυθιστορήματά της πραγματεύεται τρία θέματα: τον πόλεμο, τη γυναίκα και την τρέλα. Έγινε γνωστή εξαιτίας της ατυχίας της, αφού υπήρξε θύμα τρομοκρατικής ενέργειας. Για να σωθεί αναγκάστηκε να μετοικήσει στην Αγγλία, έτσι τα έργα της μεταφράζονται σχεδόν αμέσως στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες με αποτέλεσμα να μπορέσουμε να τη γνωρίσουμε στη Δύση.

Επειδή ο αραβικός κόσμος στην εποχή μας βρίσκεται στη δίνη της Ιστορίας, δυστυχώς η λογοτεχνία του είναι θύμα αυτής της συνθήκης. Βέβαια, στις μέρες μας, μέρος της αραβικής λογοτεχνίας γράφουν στη γαλλική γλώσσα γαλλόφωνοι Άραβες συγγραφείς. Είναι κατά κύριο λόγο ή Λιβανέζοι ή Βορειοαφρικανοί.

Αυτό συμβαίνει και λόγω του αποικιοκρατικού παρελθόντος της Γαλλίας, αλλά και λόγω των ιστορικοπολιτικών συνθηκών του Οριενταλισμού στον Λίβανο. Λαμπρά ονόματα! Εδώ έχουμε τον Λιβανέζο Μααλούφ, ο οποίος γράφει κυρίως ιστορικά μυθιστορήματα και είναι ουμανιστής συγγραφέας. Από την άλλη οι Βορειοαφρικανοί γαλλόφωνοι Άραβες συγγραφείς με το έργο τους κάνουν μετόχους της επανάστασής τους και Ευρωπαίους και Άραβες.

* Όταν μιλούμε για αραβική λογοτεχνία, μιλάμε για ενιαία γλώσσα, για εθνικές γλώσσες;

Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Υπάρχει μία ενιαία αραβική γλώσσα που καλλιεργείται από τα σχολεία, τα ΜΜΕ και τον κινηματογράφο, και υπάρχουν «αραβικές γλώσσες» πιο κοντινές σε τοπικές διαλέκτους. Έχουμε μια διγλωσσία που ξεπερνιέται όλο και περισσότερο εφόσον λιγοστεύει πλέον ο αναλφαβητισμός και έτσι καλλιεργείται μια ενιαία γλώσσα, στην οποία γράφεται η σύγχρονη αραβική λογοτεχνία από τη Μέση Ανατολή έως τον Ατλαντικό, φυσικά με κάποιες αποκλίσεις.

Πηγή: www.avgi.gr

Δημοσιεύτηκε στις 17/04/2017