Ποίηση - Ο γάλλος ποιητής της Αντίστασης Ρενέ Σαρ (1907-1988)

Το ημερολόγιο των ετών 1943-1944 του Ρενέ Σαρ που κυκλοφορεί στα ελληνικά αναδεικνύει τον προφητικό λόγο του εμβληματικού Γάλλου και στέλνει μηνύματα ελπίδας

Rene Char
Φύλλα του Υπνου
Mετάφραση Θανάσης Χατζόπουλος.
Εκδόσεις Πόλις, 2017,
σελ. 184


Με τον Σαρ συστηθήκαμε μέσω Σεμπρούν. Μου τον σύστησε εκείνος με όλη την ορμή και το πάθος του εικοσάχρονου που φωνάζει στίχους του αγαπημένου του ποιητή στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ για να δημιουργήσει απόσταση ανάμεσα στον εαυτό του και στον θάνατο (Χόρχε Σεμπρούν, Γραφή ή ζωή, μτφ. Βασίλης Τομανάς, Εξάντας, 1996). Ηταν μια από τις ευτυχείς περιπτώσεις που οι αγαπημένοι των αγαπημένων μας γίνονται και δικοί μας αγαπημένοι.

Στον τόπο του βεβαίως ο Ρενέ Σαρ (1907-1988) παραμένει το αγαπημένο παιδί της γαλλικής ποίησης του 20ού αιώνα που γεφυρώνει την τρέλα του λαμπερού προπολεμικού σουρεαλισμού με τα μεταπολεμικά κοινωνικά κινήματα και τις ανθρωπιστικές αναζητήσεις, ένας διανοούμενος και παράλληλα δρων, ένα σύμβολο της γαλλικής Αντίστασης, με ενεργό ρόλο κατά των κατακτητών από το 1939.

Παρότι γράφει διαρκώς από τα δεκαπέντε του και εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή το 1928, ο Σαρ δεν δημοσιεύει στη διάρκεια του πολέμου. Κρατά ωστόσο ημερολόγιο, πυρετωδώς, όποτε οι συνθήκες το επιτρέπουν.

Οταν τον Ιούλιο του 1944 τον καλούν στην Αλγερία για τις προετοιμασίες της επίθεσης των Συμμάχων, φροντίζει να κρύψει το ημερολόγιο στην τρύπα ενός τοίχου στην περιοχή της Σερέστ. Το ανακτά το 1945 και, κατόπιν επεξεργασίας, οι 237 αποσπασματικές καταγραφές τυπώνονται σε βιβλίο το 1946, με τον τίτλο Φύλλα του Υπνου (Hypnos στο πρωτότυπο, μυθολογικό παρωνύμιο του συγγραφέα). Πρόκειται για σημειώσεις των ετών 1943-1944 - όταν με το κωδικό όνομα Αλέξανδρος ο Σαρ είναι επιφορτισμένος με τη διοίκηση του πεδίου ρίψης αλεξιπτωτιστών Ντιράνς στη Σερέστ -, οι οποίες κυκλοφορούν τώρα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις, σε μετάφραση του ποιητή Θανάση Χατζόπουλου.

Ντοκουμέντα και αφορισμοί

Ανάμεσα στα ντοκουμέντα για τη γαλλική Αντίσταση, τις καταγραφές του περιστατικού, του στιγμιαίου, βρίσκουμε - διατυπωμένες σε επιγραμματικές φράσεις ή εκτενέστερες αφηγηματικές περιόδους - παραινέσεις προς εαυτόν (72: «Να δρας σαν πρωτόγονος και να προβλέπεις σαν στρατηγός», 196: «Να είσαι του άλματος. Να μην είσαι του γλεντιού, του επιλόγου του») και σκέψεις για τον έρωτα στον πόλεμο (176: «Μετά από το φιλί στο βουνό, ο χρόνος προσανατολίζεται στο χρυσαφένιο καλοκαίρι των χεριών της και στον λοξό κισσό»), στοχασμούς ποιητικής (19: «Ο ποιητής δεν μπορεί να παραμένει για πολύ στη στρατόσφαιρα του Λόγου. Οφείλει να συσπειρώνεται σε νέα δάκρυα και να δίνει μεγαλύτερη ώθηση στο είδος του») και παρατηρήσεις για τη σχέση γραφής και δράσης («31: Γράφω λακωνικά. Δεν μπορώ να απουσιάσω για πολύ...»), αφορισμούς (110: «Η αιωνιότητα δεν είναι και πολύ μεγαλύτερη από τη ζωή», 169: «Η διαύγεια είναι η πληγή η εγγύτερη στον ήλιο») και αδέσποτους στίχους (104: «Μόνο τα μάτια είναι ακόμη ικανά να βγάλουν μια κραυγή») που διασχίζουν την επικράτεια και του αφηγηματικού και του λυρικού και του στοχαστικού λόγου.

Στον τόμο που κυκλοφορεί, το γαλλικό κείμενο συνοδεύει, αντικριστά, την ελληνική απόδοση δίνοντας την ευκαιρία στον αναγνώστη να εκτιμήσει το αξιέπαινο αποτέλεσμα του μεταφραστικού μόχθου του Θανάση Χατζόπουλου, ο οποίος υπογράφει και την εισαγωγή στο κείμενο. Παρότι θα ήταν χρήσιμη μια εκτενέστερη τεκμηρίωση για τα πεπραγμένα και τον ρόλο του Σαρ στην Αντίσταση και το γραμματολογικό περιβάλλον της έκδοσης για να εκτιμήσουμε το κείμενο στη συγχρονία του, η εισαγωγή επιτυγχάνει να το τοποθετήσει στη διαχρονία αναδεικνύοντας τον προφητικό χαρακτήρα των Φύλλων του Υπνου. Στο απόσπασμα 127 («Θα έρθει ο καιρός που τα έθνη στο κουτσό του σύμπαντος θα εξαρτώνται τόσο στενά τα μεν από τα δε όσο τα όργανα ενός και του αυτού σώματος, αλληλέγγυα στην οικονομία του. // Ο εγκέφαλος, που ξεχειλίζει από μηχανές, θα μπορεί άραγε ακόμα να εγγυάται την ύπαρξη και του ελάχιστου ρυακιού ονείρου και απόδρασης; Ο άνθρωπος, με βήμα υπνοβάτη, προχωράει προς τις φονικές νάρκες, οδηγούμενος από το τραγούδι των εφευρετών...»), στο οποίο, εν μέσω των εχθροπραξιών, ο έμπειρος αντιστασιακός και στοχαστής βλέπει το τέλος του πολέμου και προβληματίζεται για την κατάσταση της χώρας του και της ανθρωπότητας στη συνέχεια, ο έλληνας μεταφραστής διαβάζει μια δυσοίωνη αναφορά στη «σημερινή κατάσταση στο διεθνές στερέωμα, με τον άνθρωπο να υπνοβατεί πιθανόν προς τον θάνατό του, μαγεμένος από το ταξίδι όλων των εφευρέσεων της τεχνολογίας...».

Προνομιακό πολιτικό διακείμενο

Πολιτικός και μαζί υπαρξιακός ποιητής του έρωτα και της ελευθερίας, ποιητής μιας ποίησης με διαυγή αλλά πολύσημη γλώσσα, ερμητική αλλά σαγηνευτική εικονοποιία και αποφθεγματική πυκνότητα, ο Ρενέ Σαρ προσφέρεται για ποικίλες ερμηνείες και αξιοποιήσεις στον δημόσιο λόγο. Πρόσφατη η περίπτωση του προέδρου της Γαλλίας Εμανουέλ Μακρόν, ο οποίος στις 4 Φεβρουαρίου 2017, σε προεκλογική ομιλία του στη Λυών, επέλεξε να στείλει κάλεσμα ελπίδας στους γάλλους ψηφοφόρους διά στόματος Ρενέ Σαρ. Τους κάλεσε να αποδιώξουν τον φόβο, τον μαύρο θυμό, τα θλιβερά συναισθήματα και να δείξουν εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη στους ανθρώπους, θυμίζοντας το απόσπασμα 128 από τα Φύλλα του Υπνου.

Ο Σαρ βρίσκεται σε ένα χωριό το οποίο καταλαμβάνουν οι Γερμανοί. Είναι ζήτημα χρόνου να τον εντοπίσουν στο κατάλυμα που κρύβεται, όταν ξαφνικά εμφανίζεται μια παλίρροια ανθρώπων, γυναίκες, παιδιά, γέροντες, οι χωρικοί, που προχωρούν με συντονισμένο βήμα προς τους συγκεντρωμένους Ες-Ες παραλύοντάς τους και απομακρύνοντάς τους. Καθώς το πλήθος περνά μπροστά του ο Σαρ γράφει: «Μισοαποκαλύφθηκα και ένα χαμόγελο ξεχώρισε από τη χλομάδα μου. Κρατιόμουν από αυτούς τους ανθρώπους με χίλια νήματα εμπιστοσύνης, από τα οποία δεν έπρεπε να σπάσει ούτε ένα. // Αγάπησα άγρια τους ομοίους μου εκείνη τη μέρα, πολύ πέρα από τη θυσία».

Τη στιγμή που τα Φύλλα του Υπνου προβάλλουν ως προνομιακό διακείμενο του πολιτικού λόγου, από το εκτεταμένο έργο του Σαρ που ξεπερνά τα είκοσι ποιητικά βιβλία, ένα λάθος των επικοινωνιολόγων του Μακρόν, που αναρτούν στον λογαριασμό του στο Twitter τα λόγια του Σαρ με τη φωτογραφία του Αλμπέρ Καμί, κάνει την παραπομπή viral. Ισως όμως ο συμφυρμός των δύο να μην ήταν τόσο ατυχής. Ο Σαρ αφιερώνει τα Φύλλα του Yπνου στον στενό του φίλο Αλμπέρ Καμί, ο οποίος αντλεί και από αυτά την έμπνευση για τον Επαναστατημένο άνθρωπο (1951). Η φιλία τους ανοίγει για τον Σαρ τον δρόμο προς τις εκδόσεις Γκαλιμάρ. Το 1983 γίνεται ο δεύτερος ποιητής που βλέπει το σύνολο του έργου του δημοσιευμένο στη μνημειώδη σειρά «Βιβλιοθήκη της Πλειάδας» του Γκαλιμάρ όντας ακόμη εν ζωή.

Πηγή: www.tovima.gr

Δημοσιεύτηκε στις 02/07/2017