Διάστημα - Από τα Γρεβενά στα ανώτερα σκαλοπάτια της ΝΑΣΑ: η απίστευτη ιστορία του Θανάση Οικονόμου

Θανάσης Οικονόμου, ο Έλληνας εξερευνητής του Διαστήματος

Ιορδάνης Κωνσταντινίδης

Εδώ και 49 χρόνια ο Θανάσης Οικονόμου βρίσκεται στο δυναμικό της ΝΑΣΑ, διαδραματίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στις διαστημικές αποστολές. Το 1964 εντάχθηκε στην ομάδα που εξερευνούσε νέες τεχνικές για την αποστολή διαστημικού σκάφους στη Σελήνη, στο Εργαστήριο Αστροφυσικής και Διαστημικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Σικάγο, με επικεφαλής, τότε, τον ρωσικής καταγωγής καθηγητή Αντόνι Τάρκεβιτς. Αργότερα, ο κ. Οικονόμου τον διαδέχτηκε, αναλαμβάνοντας την επιμέλεια της ομάδας.

Όπως μας εξιστορεί, η μεγαλύτερη επιστημονική συμβολή του ερευνητή του διαστήματος και πυρηνικού φυσικού έγκειται στο γεγονός ότι σχεδίασε με την ομάδα του στο Fermi Institute του Πανεπιστημίου του Σικάγο το πρώτο όργανο ανίχνευσης και καταγραφής της χημικής σύνθεσης του σεληνιακού εδάφους. Με αυτό εξοπλίζονται έκτοτε -σε όλο και πιο εξελιγμένες εκδόσεις- τα διαστημικά σκάφη της ΝΑΣΑ.

Μέχρι σήμερα, ο κ. Οικονόμου συμμετέχει στις εξερευνητικές αποστολές της ΝΑΣΑ κατασκευάζοντας όργανα μέτρησης που αναλύουν επί τόπου υλικό από τη Σελήνη, τον Άρη, τον Κρόνο, τους αστεροειδείς και τους κομήτες. Τα συμπεράσματα των μελετών του είναι η πρώτη ύλη στην αναζήτηση των απαντήσεων για την ύπαρξη του σύμπαντος και της ίδιας της ανθρώπινης ζωής.

Από πότε ανήκετε στο δυναμικό της ΝΑΣΑ;

Από το 1964. Σχεδόν από την αρχή της ιστορίας της ΝΑΣΑ. Γεννήθηκα στην Ελλάδα. Στην περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου βρέθηκα στην Τσεχία, την τότε Τσεχοσλοβακία. Εκεί σπούδασα. Το 1964 μετακομίσαμε οικογενειακώς στην Αμερική και εντάχθηκα σε μια ομάδα που μόλις είχε συσταθεί για να κατασκευάζει όργανα για την εξερεύνηση της Σελήνης. Όργανα που θα συνέλλεγαν δεδομένα και θα εξακρίβωναν τη χημική σύσταση του εδάφους της Σελήνης. Ήταν από τα πρώτα όργανα που χρησιμοποιήθηκαν στο διάστημα και είχαν τεράστια επιτυχία. Από τότε συνεχίσαμε στην εξέλιξη των οργάνων αυτών, τόσο για να μελετήσουμε τη Σελήνη όσο και για τον Άρη και άλλους πλανήτες, αλλά και για τους κομήτες.

Μια από τις αποστολές που συμμετέχω σήμερα αφορά την εξερεύνηση του Άρη, όπου στείλαμε εξοπλισμό το 2004 για να αντλήσει δεδομένα για τρεις περίπου μήνες. Ωστόσο, σήμερα, δέκα χρόνια περίπου μετά, ο εξοπλισμός εξακολουθεί να στέλνει γεωλογικά δεδομένα. Τα όργανα αυτά εξετάζουν τη σύσταση των πετρωμάτων.

Ποια ήταν η σημαντικότερη στιγμή της καριέρας σας;

Μεγάλη επιτυχία για εμένα ήταν το πρώτο διαστημόπλοιο που στείλαμε στη Σελήνη και τα δεδομένα που καταφέραμε να συλλέξουμε. Μόλις πήραμε τα πρώτα αποτελέσματα από την αποστολή, αρχίσαμε να κατανοούμε για πρώτη φορά από τι αποτελείται ο δορυφόρος μας. Μέχρι τότε, δεν είχαμε ιδέα και υπήρχαν πολλές θεωρίες. Τα δεδομένα μας καταρρίψανε κάποιες από αυτές τις θεωρίες, ενώ μερικές άλλες ενισχύθηκαν. Το αίσθημα της περηφάνιας και της χαράς που νιώσαμε όλοι οι εμπλεκόμενοι ήταν απερίγραπτο. Ιδιαίτερα σημαντική για εμένα ήταν και μια αποστολή για τον Άρη, το 1997, στην οποία ήμουν επικεφαλής. Σε αυτή την αποστολή χρησιμοποιήσαμε σαν βασικό όργανο εξερεύνησης ένα όργανο το οποίο έφτιαξε η ομάδα μου. Το Alpha Proton X-ray Spectrometer της αποστολής Pathfinder. Πρόκειται για ένα φασματογράφο, ο οποίος μας έδειξε τη γεωχημική σύσταση του Άρη με μεγάλη ακρίβεια. Για πρώτη φορά μάθαμε την ταυτότητα των πετρωμάτων που αποτελούν τον Κόκκινο Πλανήτη.

Αυτά τα όργανα χρησιμοποιούνται ακόμη μέχρι σήμερα;

Όταν ξεκινήσαμε για την εξερεύνηση του Διαστήματος, δεν υπήρχαν σχετικά όργανα. Έπρεπε να τα επινοήσουμε, να τα σχεδιάσουμε, να τα κατασκευάσουμε και να τα χρησιμοποιήσουμε. Από τότε μέχρι σήμερα σημειώθηκε μεγάλη εξέλιξη στα όργανα αυτά. Οι βασικές αρχές λειτουργίας παραμένουν οι ίδιες, αλλά η ανάπτυξη της τεχνολογίας επέτρεψε την περαιτέρω βελτίωσή τους. Γίνονται ολοένα και πιο συγκεκριμένα και πιο μικρά. Και όλη αυτή η εξέλιξη οφείλεται σε ένα πρόγραμμα της ΝΑΣΑ που υποστηρίζει την εξέλιξη διάφορων οργάνων, ακόμη και για αποστολές οι οποίες δεν έχουν ακόμη σχεδιαστεί. Μέχρι να σχεδιαστούν, τα όργανα αυτά θα έχουν ήδη τελειοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό.

Τι μας έμαθαν για το Σύμπαν τα δεδομένα που καταφέρατε να συλλέξετε;

Όταν αρχίσαμε, ξέραμε πολύ λίγα πράγματα για το Σύμπαν. Από τότε πέρασαν σχεδόν 50 χρόνια έρευνας. Τα αποτελέσματα που είχαμε από διάφορες αποστολές μας επέτρεψαν να γνωρίσουμε τη διαστημική μας γειτονιά, τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος και τους δορυφόρους τους, όπως και στοιχεία για κομήτες και αστεροειδείς. Γνωρίζοντας τη διαστημική μας γειτονιά, μπορούμε να κατανοήσουμε τη λειτουργία και τους βασικούς κανόνες που διέπουν και τα άλλα αστρικά συστήματα. Παράλληλα, αυτό επέτρεψε την εξέλιξη των μέσων που χρησιμοποιούμε για εξερεύνηση, με αποτέλεσμα σήμερα να έχουμε ήδη στείλει διαστημοσκάφη που έχουν ξεφύγει από το ηλιακό μας σύστημα και συνεχίζουν το ταξίδι τους.
 

Ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι της ΝΑΣΑ για την εξερεύνηση της διαστημικής μας γειτονιάς;

Η ΝΑΣΑ είναι μια από τις διαστημικές οργανώσεις που ασχολούνται με το διάστημα, αλλά όχι η μόνη. Τώρα μπήκε στο παιχνίδι και η Ευρώπη ως ESA, η Γερμανία, άρχισαν και η Κίνα και η Ινδία, αλλά αυτοί που άρχισαν την έρευνα του διαστήματος ήταν οι Ρώσοι με το Σπούτνικ το 1957. Το πρόγραμμα της ΝΑΣΑ παραμένει ισχυρό, με ένα προϋπολογισμό της τάξης των 17-20 δισ. δολάρια το χρόνο. Έχει αποστολές που είναι εν ενεργεία σήμερα για διάφορες παρατηρήσεις τόσο για το διάστημα, όσο και για τη Γη, των ωκεανών, της βλάστησης κτλ, αλλά και για ανάπτυξη δορυφόρων που χρησιμοποιούνται στις τηλεπικοινωνίες. Έχει επίσης πρόγραμμα για το άμεσο μέλλον, τα επόμενο 10 χρόνια, για διαστημικές αποστολές. Για παράδειγμα, φέτος θα στείλουν ένα δορυφόρο στον Άρη για να μελετήσει την ατμόσφαιρά του. Σε λίγα χρόνια θα στείλει άλλη αποστολή για να μάθει το γεωλογικό παρελθόν του Άρη. Σε 10 χρόνια μάλλον θα επιστρέψουν δείγματα από την επιφάνεια του Άρη, ενώ ανάμεσα στο 2035-40 θα στείλουν στελεχωμένες αποστολές στον Κόκκινο Πλανήτη.

«Χώρες που δεν συμμετέχουν 

στην έρευνα είναι καταδικασμένες»
 

Τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα η οικονομική κρίση αφήνει τον τομέα της έρευνας κουτσουρεμένο. Ποια είναι η άποψή σας για το θέμα; 

Όλα όσα έγιναν όλα αυτά τα χρόνια στη ΝΑΣΑ, χρειάστηκαν μεγάλη προσπάθεια και έρευνες, οι οποίες ήταν πανάκριβες. Απ’ ό,τι γνωρίζω, σήμερα στην Κύπρο και την Ελλάδα δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη υποστήριξη από το κράτος για την έρευνα και την τεχνολογία. Κατά τη γνώμη μου αυτό είναι μεγάλο λάθος, γιατί οι χώρες που δεν συμμετέχουν στην έρευνα και την τεχνολογία προορίζονται να είναι χώρες «τριτοκοσμικές». Είναι καταδικασμένες. Γιατί μόνο με την έρευνα έρχεται η ανάπτυξη και η πρόοδος που βοηθούν στη συνέχεια την οικονομία. Τα αποτελέσματα των ερευνών της ΝΑΣΑ και των άλλων διαστημικών υπηρεσιών έφεραν μεγάλο κέρδος στις οικονομίες αυτών των κρατών. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα σχετικής μελέτης, κάθε δολάριο που ξοδεύει η ΝΑΣΑ σε έρευνες και στην ανάπτυξη τεχνολογιών, φέρνει πίσω στην οικονομία $1,30. Τα κινητά, οι τηλεοράσεις, τα κομπιούτερ, τα μικροτσίπ, οι ψηφιακές φωτογραφίες, είναι αποτέλεσμα τεχνολογιών που ανέπτυξε η ΝΑΣΑ για το διάστημα και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στο εμπόριο, δημιουργώντας παράλληλα θέσεις εργασίας. Η τεχνολογία πρέπει να αφομοιώνεται όσο πιο πολύ γίνεται από τον πληθυσμό για να έρθει πιο εύκολα και πιο γρήγορα η γνώση και η ανάπτυξη, όχι μόνο στην οικονομία αλλά και στη ζωή του καθενός. 

Επιτυχία κόντρα 

στις αντιξοότητες

Πέραν της επιστημονικής σας σταδιοδρομίας, η ζωή σας γενικότερα παρουσιάζει ενδιαφέρον. Αποτελεί παράδειγμα επαγγελματικής επιτυχίας κόντρα στις κακουχίες. Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας τη διαδρομή σας από τη Ζάκα των Γρεβενών μέχρι τη ΝΑΣΑ; 

Μεγάλωσα σε μια πολύ δύσκολη περίοδο. Γεννήθηκα το 1937. Ήμασταν κάτω από την κατοχή των Γερμανών και μετά άρχισε ο Εμφύλιος Πόλεμος. Έτσι οι αναμνήσεις μου από τα παιδικά μου χρόνια είναι πολύ άσχημες: καθημερινές μάχες, αεροπλάνα μας βομβάρδιζαν, σπίτια ισοπεδώνονταν, άνθρωποι πέθαιναν. Το χωριό, ως αριστερό, ήταν στο μάτι του κυκλώνα και πολλοί άνθρωποι και παιδιά σκοτώθηκαν. Σκέφτηκαν, λοιπόν, για να αποφύγουν τις απώλειες, να στείλουνε τα παιδιά στις ανατολικές χώρες. Για να τα προστατεύσουν πρώτα από τον πόλεμο και μετά για να παν σε σχολείο για να έχουν ένα καλύτερο μέλλον. Μάζεψαν γύρω στα 200 παιδιά από τη Ζάκα, από μωρά ως 15 χρόνων. Τα πιο μεγάλα παιδιά πολεμούσαν. Έτσι έφυγα κι εγώ το 1948. Φύγαμε από την Ελλάδα μέσω της Αλβανίας, βρεθήκαμε στη Γιουγκοσλαβία και εμένα μαζί με κάποιους άλλους μας έστειλαν στην τότε Τσεχοσλοβακία, στη σημερινή Τσεχία, σε ένα ορφανοτροφείο. Εκεί πήγα πρώτη φορά σχολείο. Ήμουν 11 χρονών και ήμουν εντελώς αγράμματος, αφού ασχολούμουν μέχρι τότε μόνο με την κτηνοτροφία. Εντούτοις κατορθώσαμε και μπήκαμε στα τσέχικα σχολεία, μάθαμε τη γλώσσα και συνεχίσαμε στο γυμνάσιο. Ίσως να είδαν κάποια κλίση στα Μαθηματικά και τη Φυσική, και με ώθησαν στους τομείς αυτούς. Έδωσα εξετάσεις στο πανεπιστήμιο και σπούδασα τελικά Πυρηνική Φυσική στην Πράγα. Εργάστηκα σε ένα ινστιτούτο εκεί και το 1964 μετακόμισα στις ΗΠΑ όπου ζούσαν δύο αδέλφια μου και κατάφερα να ενταχθώ στο δυναμικό τής -υπό εξέλιξη τότε- ΝΑΣΑ…

Στο μικροσκόπιο
ο Κόκκινος Πλανήτης

Πιστεύετε ότι είναι εφικτός ένας εποικισμός του Άρη στο προσεχές μέλλον, όπως ονειρεύονται ορισμένες ιδιωτικές εταιρείες; 

Μέχρι σήμερα, στείλαμε 42 μη επανδρωμένες αποστολές στον Άρη. Τα 2/3 εξ αυτών χαθήκανε, δεν ήταν επιτυχείς. Μόνο το 1/3 κατάφερε είτε να φτάσει σε τροχιά γύρω από τον Άρη είτε να προσεδαφιστεί. Βλέπετε, είναι δύσκολες αυτές οι αποστολές. Γίνονται κάποιες εφικτές προσπάθειες από ιδιωτικές εταιρείες για τουρισμό σε τροχιά γύρω από τη Γη. Αρχίσανε να μιλάνε και για στελεχωμένες αποστολές στον Άρη, ακόμη και χωρίς επιστροφή. Υπάρχουν μάλιστα και 2.500 περίπου εθελοντές. Αλλά δεν βλέπω εύκολο το εγχείρημα. Είναι μακρινές, δύσκολες αποστολές και θέλουν χρόνο. Μιλάμε για μια απόσταση 100 εκατ. χιλιομέτρων. Χρειάζονται τουλάχιστον 7-8 μήνες για να φτάσεις στον Άρη και άλλοι τόσοι για επιστροφή, αλλά το βασικό πρόβλημα που αυξάνει τους απαιτούμενους πόρους είναι ότι πρέπει να παραμείνεις και τουλάχιστον ένα χρόνο στον Άρη για να συγχρονιστεί η τροχιά του με τη Γη. Σήμερα δεν έχουμε την απαιτούμενη τεχνολογία για τέτοιες αποστολές, ενώ είναι και πανάκριβες: γύρω στα 400-500 δισ. δολάρια. Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι πρέπει να μεταφέρει η αποστολή και το οξυγόνο που χρειάζεται, όπως και την απαιτούμενη τροφή και το νερό για την επιβίωση των ανθρώπων που θα ταξιδέψουν, αλλά και τα καύσιμα για την επιστροφή. Γίνονται προσπάθειες και μελέτες για να παραχθούν τα καύσιμα εκεί. Παράλληλα, το νερό μπορεί να αντληθεί και να φιλτραριστεί από τον Άρη, αλλά και το οξυγόνο μπορεί να παραχθεί εκεί. Ο Άρης δεν έχει οξυγόνο, αλλά έχει διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο θα μπορούσε να διασπαστεί και να παραχθεί οξυγόνο. Όλα αυτά πρέπει να επιτευχθούν προτού πραγματοποιηθεί μια επανδρωμένη αποστολή. 

Τα όρια του χρόνου και της τεχνολογίας μας για ταξίδι στο χώρο θα μας επιτρέψουν να βρούμε ζωή σε άλλους πλανήτες; 

Το κατά πόσο υπάρχει ζωή σε άλλο πλανήτη είναι και ένα από τα βασικά ερωτήματα τα οποία ώθησαν στη δημιουργία της ΝΑΣΑ εξ αρχής. Αν δηλαδή ήμαστε πραγματικά μόνοι στο Σύμπαν. Μέχρι τώρα δεν έχουμε καμιά ένδειξη ότι υπάρχει ζωή στο δικό μας ηλιακό σύστημα. Τις περισσότερες πιθανότητες είχε ο Άρης, επειδή είναι αρκετά όμοιος με τη Γη. Αν και σήμερα δεν είναι κατάλληλες οι συνθήκες για την ανάπτυξη ζωής, έχει ατμόσφαιρα 1/% αυτής της Γης, δεν έχει τρεχούμενο νερό και η θερμοκρασία είναι πολύ χαμηλή. Αλλά στο παρελθόν ήταν ένας πολύ διαφορετικός πλανήτης, με συνθήκες παρόμοιες με αυτές της Γης σήμερα. Ελπίζουμε ότι τότε θα είχε αρχίσει η ανάπτυξη κάποιας μορφής ζωής, γι’ αυτό και ψάχνουμε. Δυστυχώς, λόγω των σημερινών συνθηκών, και να υπήρχαν ενδείξεις στην επιφάνεια θα είχαν καταστραφεί. Ίσως υπάρχουν απολιθώματα κάτω από την επιφάνεια, αλλά μια ανασκαφή θα πάρει περισσότερο καιρό. Κατ’ αρχή πρέπει να επιστρέψουν τα δείγματα από την επιφάνεια και να τα μελετήσουμε για να ξέρουμε με τι έχουμε να κάνουμε προτού γίνουν σχεδιασμοί.

Πιστεύετε ότι έχει βάση η θεωρία της Πανσπερμίας; Δηλαδή ότι ενδεχομένως, μέσω αστεροειδών ή κομητών, να μεταφέρθηκαν βακτήρια ή δομικά υλικά της ζωής από τον Άρη στη Γη; 

Έχουμε κάποιες ενδείξεις ότι κάτι έφτασε κάποτε στη Γη από τον Άρη. Ανακαλύψαμε στη Γη κάποια πετρώματα σε σημείο πρόσκρουσης μετεωρίτη, που όταν τα αναλύσαμε έδειξαν ότι η σύστασή τους ήταν πανομοιότυπη με πετρώματα που βρήκαμε στον Άρη. Ξέρουμε ότι υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στους πλανήτες μέσω αστεροειδών, μετεωριτών και κομητών. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα κάποτε να διασπάρθηκε σε πολλούς πλανήτες, ανάμεσα τους και στη Γη, αυτό που αποκαλούμε δομικά υλικά της ζωής. Οργανική ύλη που δημιουργεί πρωτεΐνες και στη συνέχεια βακτήρια. Και εκεί όπου υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες, αυτά τα δομικά υλικά μπορούν να δημιουργήσουν ζωή. Αυτή η επικοινωνία των πλανητών ενδέχεται να πυροδότησε τη δημιουργία της ζωής στη Γη. 

Οι αστεροειδείς έγιναν το τελευταίο διάστημα στόχος. Είτε για συλλογή δεδομένων, είτε για ανάκτηση υλικών. Πόσο απέχουμε από τη δημιουργία ενός «ορυχείου» σε αστεροειδείς; 

Αυτό μπορεί να είναι και οικονομικό θέμα. Αξίζει δηλαδή το κόστος; Είναι εφικτό να γίνει «απαγωγή» και μεταφορά ενός αστεροειδή σε τροχιά γύρω από τη Γη ή τη Σελήνη, και στη συνέχεια να ανακτήσουν μέταλλα ή πετρώματα που περιέχει. Αλλά δεν είναι σίγουρο ότι αξίζει το κόστος. Εκτός αν βρεθεί αστεροειδής που αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από μέταλλα που είναι σπάνια στη Γη, αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει επιβεβαιωθεί. Οι περισσότεροι αποτελούνται από παρόμοια πετρώματα που έχουμε σε αφθονία στη Γη. Μερικοί αποτελούνται εξολοκλήρου από σίδερο. Ίσως αυτοί να αξίζουν το κόστος. 


Πηγή: www.philenews.com
Δημοσιεύτηκε στις 21/06/2013