Πρωτοπόροι Έλληνες μετανάστες στους κοινωνικούς αγώνες

Ζουμπουλάκης Γιάννης 

 Οι έλληνες «κόκκινοι» μετανάστες στις ΗΠΑ

Το ντοκυμαντέρ «Ταξισυνειδησία» φέρνει στο φως άγνωστες πτυχές της πολιτικής δράσης Ελλήνων στις Ηνωμένες Πολιτείες στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα

Ελληνες αντιφασίστες στο εσωτερικό της εργατικής συνδικαλιστικής λέσχης «Σπάρτακος» στη ΝέαΥόρκη

 

Τι θα κάνουμε βρε φίλοι στην κατάσταση αυτή/

Που χαμένοι πάμε όλοι εδώ στην Αμερική/

Μια που φτώχεια έχει πέσει και δεν βρίσκουμε δουλειά/

Και τα έξοδα δεν βγαίνουν και τραβούμε συμφορά/

Με τα μούτρα κρεμασμένα, με τις τσέπες αδειανές/

Περπατούμε μες στους δρόμους, Χούβερ τι μας έκανες…

Στίχοι από το τραγούδι «Με τις τσέπες αδειανές». Γράφτηκε από τον Γιώργο  Κατσαρό-Θεολογίτη στην Αμερική της οικονομικής ύφεσης του 1929. Ακούγεται στο ντοκυμαντέρ «Ταξισυνειδησία» που σκηνοθέτησε ο Κώστας Βάκκας, το οποίο μας θυμίζει ότι στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα εκατοντάδες έλληνες μετανάστες πάλεψαν για το δίκιο του εργάτη σε κάθε γωνιά της Αμερικής.

Πολλοί από αυτούς απελάθηκαν και αρκετοί σκοτώθηκαν στον βωμό της ταξικής συνείδησης. Πρώτο και ίσως πιο τρανταχτό παράδειγμα όλων είναι εκείνο του Λούις Τίκας, επικεφαλής των παράνομων συνδικάτων που βρίσκονταν ακόμη στα σπάργανα την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Ο Τίκας σκοτώθηκε στις απεργίες των ορυχείων του Κολοράντο το 1914 και έγινε αμέσως λαϊκός ήρωας. Αργότερα γράφτηκε ακόμη και τραγούδι γι' αυτόν. Δεν ήταν βεβαίως ο μόνος Ελληνας που έχασε τη ζωή του. Ονόματα όπως Στιβ Κατόβης και Νικ Κουντουράκης είναι ρανίδες στον ωκεανό του ελληνικού αίματος που χύθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ο σπόρος για τη δημιουργία της «Ταξισυνειδησίας», που προβλήθηκε στο τελευταίο φεστιβάλ ντοκυμαντέρ Εικόνες του 21ου Αιώνα στη Θεσσαλονίκη, βρίσκεται σε μια παρέα ελλήνων φοιτητών της Νέας Υόρκης η οποία την εποχή της δικτατορίας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα δρούσε οργανωμένα εναντίον της. Αργότερα, όταν η παρέα διαλύθηκε, κάποια από τα μέλη της ίδρυσαν τη μη κερδοσκοπική εταιρεία «Αποστόλης Μπερδεμπές», εις μνήμην ενός από τους συντρόφους της παρέας ο οποίος είχε πια πεθάνει.

Αυτή η εταιρεία βρίσκεται πίσω από την παραγωγή της «Ταξισυνειδησίας». Οταν αποφασίστηκε η δημιουργία ενός ντοκυμαντέρ για τους αντιχουντικούς αγώνες των Ελλήνων της Αμερικής, ο Κώστας Βάκκας, που δεν είχε καμία σχέση με εκείνη την παρέα (ο ίδιος σπούδασε στο Λονδίνο), κλήθηκε να το σκηνοθετήσει. Την ίδια περίοδο παρακολούθησε μια εκδήλωση για τη μετανάστευση στην Αθήνα όπου ο Κωστής Καρπόζηλος μιλούσε για τη μετανάστευση στην Αμερική. Λόγω της αριστερής σκοπιάς του, αλλά κυρίως της εξειδίκευσής του σε θέματα μετανάστευσης, ο κ. Καρπόζηλος κρίθηκε ιδανικός ερευνητής του ντοκυμαντέρ, του οποίου τα κείμενα έγραψε ο ίδιος. Ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο κ. Καρπόζηλος έχει ασχοληθεί συστηματικά με ζητήματα μεταναστευτικού ριζοσπαστισμού, αλλά και με τους κοινωνικοπολιτικούς μετασχηματισμούς στα χρόνια της οικονομικής ύφεσης του 1929 στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Σπάνιο υλικό και μαρτυρίες

Οπως μας είπε ο Κ. Βάκκας, βασικός στόχος της έρευνας ήταν η ανεύρεση αρχειακού οπτικού υλικού από τους λαϊκούς αγώνες των Ελλήνων στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το υλικό βρέθηκε ύστερα από επίπονη έρευνα. Χάρη στην ευρηματικότητα του Βάκκα αλλά και του μοντέρ Νώντα Σκαρπέλη, εμπλουτίστηκε με αποσπάσματα συνεντεύξεων από ελληνικής καταγωγής Αμερικανούς που έχουν προσωπικές εμπειρίες και γνώσεις επί του θέματος. Ανάμεσά τους ο Νταν Γεωργάκας, ο Κώστας Στεργίου, ο Κώστας Λέκκας και ο Ερικ Πούλος, ο πατέρας του οποίου, ο Τζον Πούλος, ήταν στέλεχος του Τροτσκιστικού Κόμματος στην Αμερική και η σύζυγός του και μητέρα του Ερικ ήταν η ιδιαιτέρα γραμματέας του Λέοντος Τρότσκι. Η παραγωγή βρήκε επίσης ηχητικό υλικό με μαρτυρίες ελλήνων συνδικαλιστών στις ΗΠΑ που δεν ζουν πλέον, όπως ο Νικ Πάπας, ο οποίος μιλά για τη δράση του ελληνικού στοιχείου στον ισπανικό εμφύλιο με την ταξιαρχία Λίνκολν, στην οποία ανήκε ο αδελφός του. Είναι απίστευτο πόσοι Ελληνες πολέμησαν στην Ισπανία με την ταξιαρχία Λίνκολν σε μια περίοδο όπου ο πόλεμος κατά του φασισμού ήταν κοινή υπόθεση όλων, ανεξαρτήτως πολιτικής θέσης τους. Μάικ Πάπας, Τζέιμς Δήμας, Εμμανουήλ Αρκάς, Τζον Ντρέικ, Νίκος Κουρκαιώτης, Πέτρος Γεωργαλάς - η λίστα ατελείωτη...

«Οι στρατευμένοι με το κομμουνιστικό κίνημα στην Αμερική της δεκαετίας του 1920 ήταν πολύ υπερήφανοι για την επιλογή τους» αναφέρει ο κ. Καρπόζηλος. «Ηταν συνειδητοποιημένοι εργάτες που μπόρεσαν να αποτινάξουν τον όγκο των συναισθημάτων και των αγκυλώσεων της Εκκλησίας, του αστικού Τύπου και της κοινωνίας». Στον λόγο της αμερικανικής Αριστεράς αναπτύχθηκε ένα συνεχές δίπολο ανάμεσα στο αίσθημα και στη συνείδηση. Τα αισθήματα και ο κόσμος της θρησκείας και του πατριωτισμού που εκμεταλλεύονταν τον εργάτη από τη μία και ο κόσμος της αποκάλυψης της ταξικής συνείδησης από την άλλη. Από εκεί άλλωστε προέρχεται ο όρος «Ταξισυνειδησία». Το σύνθημα του εργατικού βιβλιοπωλείου ήταν «διάβασε σήμερα, κυβέρνησε αύριο».

Δεν είναι ευρέως γνωστό ότι χιλιάδες Ελληνες της Αμερικής είχαν απελαθεί εν μιά νυκτί ανάμεσα στο 1919 και στο 1921. Τυπογραφεία και λέσχες λεηλατήθηκαν, ενώ άνθρωποι εκτελέστηκαν, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περιβόητη εκτέλεση των ιταλών συνδικαλιστών Σάκο και Βανζέτι τον Αύγουστο του 1927. Ενας από τους επικεφαλής των συνδικάτων που έλαβαν μέρος στις διαδηλώσεις του Σικάγου εκείνη την εποχή ήταν ο Νικήτας Καλαφατάς με το παρατσούκλι «Κόκκινος». Τη δεκαετία του 1920 ο Πάνος Χαρισιάδης ήταν ένας από τους εκπροσώπους της νέας γενιάς των Ελλήνων της Αμερικής οι οποίοι συντάχθηκαν στις οργανώσεις κομμουνιστικού προσανατολισμού νιώθοντας μεγαλύτερη άνεση με την αμερικανική τους ιδιότητα.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο Χαρισιάδης είχε πια αναρριχηθεί στα συνδικαλιστικά κλιμάκια και είχε αλλάξει το επώνυμό του σε «Χάρισον» ώστε να είναι πιο οικείος με τους Αμερικανούς.

Ωστόσο την εποχή του μακαρθισμού ο Χαρισιάδης απελάθη από τις ΗΠΑ και κατέληξε στην Πολωνία, όπου πέρασε όλη του τη ζωή. Το ίδιο συνέβη με τον Γιάννη Μπαχάρα που μιλάει στο ντοκυμαντέρ. Το μόνο μάλιστα που κατάφερε η υπεράσπισή του ήταν να μη σταλεί πίσω στην Ελλάδα ώστε να μην καταλήξει στη Γυάρο. Δεν τον δέχθηκε καμία χώρα της Ευρώπης πέρα από τη Δανία, από την οποία πέρασε transit για την Πολωνία.    

Ο ρόλος του Τύπου
Τεράστιο ενδιαφέρον στην «Ταξισυνειδησία» = παρουσιάζει επίσης το ζήτημα του ελληνικού εργατικού Τύπου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ως το 1925 το Κομμουνιστικό Κόμμα της Αμερικής δεν είχε αγγλόφωνη έκδοση. Ωστόσο ήδη από το 1917 είχε κυκλοφορήσει η «Οργάνωσις», η πρώτη ελληνόγλωσση σοσιαλιστική εφημερίδα, η οποία εκδόθηκε από τα ελληνικά μέλη του Εργατικού Κόμματος. Την ίδια χρονιά στη Νέα Υόρκη ιδρύθηκε η Ελληνική Σοσιαλιστική Ενωση του Συνδικάτου του Σοσιαλιστικού Κόμματος Αμερικής και τον επόμενο χρόνο κυκλοφόρησε η «Φωνή του Εργάτου», έκδοση της ελληνικής ομοσπονδίας του Εργατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος Αμερικής που αναπλήρωσε τη μεγάλη έλλειψη που ως τότε υπήρχε. Το «Ελεύθερον Βήμα» και ο «Εθνικός Κήρυξ» είναι άλλα χαρακτηριστικά έντυπα των Ελλήνων της Αμερικής, όπου έγινε και η πρώτη ελληνική μετάφραση του «Κράτος και Επανάσταση» του Λένιν. Ελληνοαμερικανοί εργάτες την εξέδωσαν το 1920 στη Νέα Υόρκη και επί πολλά χρόνια αυτή η έκδοση κυκλοφορούσε και στην Ελλάδα. Η ταινία επισημαίνει επίσης ότι όταν ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος οι Ελληνες της Αμερικής υποστήριξαν το ΕΑΜ, αφού χτυπούσε τον φασισμό που ήταν εχθρός και των Αμερικανών. Ωστόσο η λανθασμένη απόφαση της αυτοδιάλυσης του αμερικανικού Κομμουνιστικού Κόμματος μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είχε συνέπεια να ανδρωθεί το αντικομμουνιστικό κίνημα με ηγέτη τον γερουσιαστή Τζόζεφ Μακ Κάρθι και όλα όσα ακολούθησαν κατά της δημοκρατίας.