Η ελίτ της Σπάρτης έζησε στον Μυστρά

Καταφύγιο ελεύθερων ιδεών υπήρξε το βυζαντινό κάστρο

Της ΝΙΝΕΤΤΑΣ ΚΟΝΤΡΑΡΟΥ-ΡΑΣΣΙΑ

«Οταν στην Πόλη χτυπούσαν οι καμπάνες πένθιμα, εδώ στον Μυστρά γεννιόταν ο Νέος Ελληνας, μια νέα εθνική συνείδηση», αυτή που λίγο λίγο ανδρώνεται και ύστερα από τέσσερις αιώνες, το 1821, αναγεννά το έθνος. Την ενδιαφέρουσα αυτή άποψη τεκμηριώνει στο νέο εξαιρετικό βιβλίο του με τίτλο «Το πνεύμα του Μυστρά» ο φιλόλογος, δάσκαλος χιλιάδων μαθητών του Γυμνασίου Σπάρτης που σήμερα διαπρέπουν σε διάφορα επιστημονικά πεδία, Δημήτρης Γ. Κατσαφάνας.

Ο σκοπός του δεν είναι μόνο να αφηγηθεί την ιστορία του Μυστρά, πώς δηλαδή ένα άσημο βραχώδες έξαρμα που οι ντόπιοι αποκαλούσαν Μυζηθρά (ίσως από το όνομα ενός Ελληνα γαιοκτήμονα που είχε χτίσει εκεί ψηλά έναν πύργο για να επιβλέπει το τιμάριό του), απέκτησε αίγλη μιας ξεχωριστής βυζαντινής καστροπολιτείας με δραματική κατάληξη. Συνθέτοντας το παζλ με όλα τα στοιχεία που μπορεί κανείς να ερανιστεί από τη σχετική βιβλιογραφία, προσφέρει ένα χυμώδες και ζωντανό αφήγημα που μοιάζει περισσότερο με κατάθεση ψυχής.
Και όπως ο ίδιος γράφει: «Ο Μυστράς δεν είναι απλά ένα ιστορικό συμβάν. Ουσιαστικά είναι ο αντιθετικός διάλογος του ελληνικού πνεύματος με εκείνο το στατικό του Μεσαίωνα, είναι το έναυσμα των μεγάλων ιδεολογικών συγκρούσεων στο ύστερο Βυζάντιο και στη Δύση. Και είναι η φάτνη της Ιστορίας μας, όπου γεννιέται η Νέα Ελλάδα μέσα σε μια ατμόσφαιρα που έχει τα σταχτιά χρώματα μιας Μεγάλης Παρασκευής. Η τραγωδία που έχει ήδη αρχίσει για να κορυφωθεί το 1453, θα διαρκέσει τέσσερις αιώνες, για να ακολουθήσει, τέλος, η κάθαρση του δράματος με το 1821. Γεννιέται η Νέα Ελλάδα. Γεννιέται. Αναδύεται η Νέα Ελλάδα, ένα αρχαίο έθνος που τώρα γυρεύει να λάβει πολιτική υπόσταση, που ανανογιέται την πνευματική του ελευθερία».

Μας θυμίζει πως αυτός ο πολυθρύλητος ερειπιώνας, που όταν σφύριζε ο άνεμος στα κούφια παραθυρόφυλλα των αρχοντόσπιτων ακουγόταν κάτω στο χωριό σαν αργόσυρτος θρήνος και σαν μοιρολόι, είχε ζωή κάπου διακόσια χρόνια. Εκείνη η περίοδος «αναζωογόνησης της σκέψης και νέας άνθησης της τέχνης συμπίπτει με την πρώιμη Αναγέννηση στην Ιταλία του 13ου και 14ου αιώνα, του αιώνα του Δάντη, του Πετράρχη, του Βοκάκιου, των δύο μεγάλων ζωγράφων του Τσιμαμπούε και του Τζότο που προαναγγέλλουν τη Μεγάλη Αναγέννηση του 15ου και 16ου αιώνα».
Πώς μπήκε, όμως, ο Μυστράς στην ιστορία; Με ένα κάστρο. «Χρειάστηκε η ματιά του Γουλιέλμου Β' Βιλλεαρδουίνου, της πιο τολμηρής ιπποτικής φυσιογνωμίας της φραγκοκρατούμενης Ελλάδας, για να προσέξει η ιστορία τούτο τον ασήμαντο βράχο (...)». Από δημογραφικής άποψης ο Μυστράς αποτελεί τη συνέχεια της μεσαιωνικής Σπάρτης, επισημαίνει ο κ. Κατσαφάνας και εξηγεί πως η ζωή συνεχιζόταν αδιάκοπα πάνω στα ίδια χώματα στα ερείπια της αρχαίας Σπάρτης. Κι όσο και να φαίνεται περίεργο η «Λακεδαιμονία, "χώρα μεγάλη,/ με πύργους και καλά τειχέα, όλα με το χορήγι" άκμαζε από τον 9ο αιώνα. Είχε ανθηρό εμπόριο μεταξιού και λαδιού, υπήρχε συνοικία Εβραίων, σύχναζαν Βενετοί έμποροι, ώστε να λογαριάζεται η τρίτη εμπορική πόλη στην Πελοπόννησο, μετά την Κόρινθο και την Πάτρα. Η ακμή της συνεχίστηκε και μετά την κατάληψή της από τους Γάλλους ιππότες του Γοδεφρείδου Α' Βιλλεαρδουίνου γύρω στο 1210, για 60 ακόμη χρόνια. Ηταν η αγαπημένη διαμονή των Γάλλων πριγκίπων, ώσπου ξαφνικά άλλαξαν τα πράγματα και οι κάτοικοί της μετακόμισαν στον Μυστρά».
Η ελίτ της Σπάρτης συνέχισε να ζει στο κάστρο, οπότε από εκεί νιώθει να έλκει την καταγωγή του κάθε διανοούμενος ή προύχοντας αυτού του τόπου. Από το 1264 μέχρι το 1348 ο Μυστράς διαμορφώνεται σε πόλη με εκκλησιές, παρεκκλήσια, μοναστήρια, παλάτια, αρχοντικά, αστικά σπίτια, δίπατα, τρίπατα, φτωχόσπιτα του λαού που όλα περικλείονται προστατευτικά από διπλά τείχη. Η αρχιτεκτονική και ο σχεδιασμός της πόλης επηρεασμένος σε ένα βαθμό από την Κωνσταντινούπολη ακολουθεί ωστόσο το επικλινές του εδάφους και τη στενότητα του χώρου. «Γι' αυτό η αρχιτεκτονική του Μυστρά δεν είναι στιλιζαρισμένη, αλλά εμπνευσμένη, πηγαία. Βγαίνει από την ανάγκη και την ορθολογική μελέτη των τεχνικών δυνατοτήτων του τόπου αυτού». Εκκλησιές και παλάτια, μεγάλα αρχοντικά χτίστηκαν από πρωτομάστορες ντόπιους και από την Κωνσταντινούπολη, ενώ τα λαϊκά σπίτια από απλούς χτίστες.
Ας εστιάσουμε τώρα στους ναούς που είναι και το κυρίαρχο στοιχείο του βυζαντινού οικισμού που βλέπουμε σήμερα: «Οι ναοί του Μυστρά με την αρχιτεκτονική τους, προσφέρουν την ελληνικότητα περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, στην περίοδο της παλαιολόγειας αναγέννησης. Εχουν ευγένεια, κομψότητα, ρυθμικότητα, μελωδικές αναλογίες. Είναι η σχολή της Ελλάδος, η ελλαδική σχολή που ξεχωρίζει από τη σχολή της Κωνσταντινούπολης». Οι πρωτομάστορες του Μυστρά άντλούν από την παράδοση και κάνουν παράδοση το καινούργιο. Στη ζωγραφική διακρίνεται στροφή προς το κλασικό, κάτι που χαρακτηρίζει την Αναγέννηση. «Τη στροφή προς τον κλασικισμό βλέπει κανείς στον Αγιο Δημήτριο, τη Μητρόπολη του Μυστρά, στροφή που εγκαταλείπει το αυστηρό ιερατικό ύφος, για να φθάσει στους φωτοστεφανωμένους μάρτυρες στην Οδηγήτρια ή στην Ετοιμασία του θρόνου, πάλι στον Αγιο Δημήτριο ή στη Θεία λειτουργία της Περιβλέπτου».
Αναλύοντας ο κ. Κατσαφάνας και την αισθητική των οικοδομημάτων βλέπει τον Μυστρά ως ένα φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό κίνημα, ανθρωπιστικό. Θεωρεί πως καλλιτέχνες και διανοούμενοι από διαφορετικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς χώρους συνέκλιναν και συνοδοιπόρησαν σε ένα κοινό πολιτιστικό ρεύμα. Ηταν επίσης ο Μυστράς καταφύγιο συνειδήσεων. Μερικοί λόγιοι κατέφυγαν στον Μυστρά για τις ιδέες τους. Οχι γιατί διώχθηκαν από αλλού, αλλά γιατί είχαν περισσότερη άνεση να τις αναπτύξουν.
Επειτα από αυτό το ελκυστικό ανάγνωσμα μπορεί κανείς να δει τον Μυστρά με άλλο μάτι στη διαχρονία του ελληνικού πολιτισμού.

  Ελευθεροτυπία, 26-6-2014