Λογοτεχνία - Η συγγραφική συγγένια του ελβετού συγγραφέα Ρόμπερτ Βάλζερ με τον Φράντς Κάφκα

Το πρώτο μυθιστόρημα του ελβετού συγγραφέα Ρόμπερτ Βάλζερ, που εκδόθηκε το 1907, κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά. Ενα βιβλίο που προηγείται του υπαρξισμού.

 

Ο Ρόμπερτ Βάλζερ το 1895

Αναστάσης Βιστωνίτης

«Τα ίχνη που άφησε ο Ρόμπερτ Βάλζερ στο πέρασμά του από τη ζωή ήταν τόσο θαμπά, σαν να ήταν εντελώς σβησμένα». Ετσι αρχίζει ένα από το ωραιότερα δοκίμια του Βίνφριντ Γκέοργκ Ζέμπαλντ γι' αυτόν τον ελβετό συγγραφέα που έζησε αφανής και πέθανε αφανής το 1956 στα 78 του χρόνια. Από το 1933 ως τη χρονιά του θανάτου του δεν έγραψε γραμμή, μπαινόβγαινε σε ψυχιατρικά ιδρύματα και ήταν σαν να μην υπήρχε ούτε καν για τον εαυτό του. Το έργο του ήλθε ξανά στο προσκήνιο πολύ πρόσφατα, από τη δεκαετία του 1990 και μετά. Και το πρώτο μυθιστόρημά του Τα αδέλφια Τάννερ, που κυκλοφορεί τώρα και στα ελληνικά, εκδόθηκε στις αγγλόφωνες χώρες μόλις το 2009.

Σίμον, ο πλάνης

Τα κύρια πρόσωπα του μυθιστορήματος είναι τα αδέλφια της οικογένειας Τάννερ: ο Κάσπαρ ο ζωγράφος (περσόνα του γνωστού ζωγράφου Καρλ Βάλζερ, αδελφού του συγγραφέα), η Χέντβιγκ, δασκάλα σε σχολείο, ο Κλάους o καθηγητής, ο πιο επιτυχημένος, και ο Σίμον, ο πλάνης και απροσάρμοστος. Ο τελευταίος, περσόνα του ίδιου του Βάλζερ, είναι και ο πρωταγωνιστής. (Ο αναγνώστης που γνωρίζει σε γενικές γραμμές τον βίο του συγγραφέα θα το διαπιστώσει από τις πρώτες ακόμη σελίδες.) Υπάρχει και ένας ακόμη αδελφός, ο Εμίλ, που είναι κλεισμένος σε ίδρυμα και δεν εμφανίζεται στο βιβλίο.

Ο Σίμον αλλάζει πολύ γρήγορα επαγγέλματα, τόπους κατοικίας και σπίτια. Στο πρώτο κεφάλαιο ζητεί και βρίσκει δουλειά σε ένα βιβλιοπωλείο. Οι επιδόσεις του είναι αξιοζήλευτες, αλλά ύστερα από μία εβδομάδα παραιτείται, αφού πρώτα βγάζει ένα εκτεταμένο και προσβλητικό λογύδριο εναντίον του ιδιοκτήτη. Την ίδια τακτική ακολουθεί όποτε εγκαταλείπει οποιαδήποτε δουλειά. Δεν τον ενδιαφέρει το μέλλον, γιατί το μέλλον δεν υπάρχει όταν δεν υπάρχει παρόν. Οποιος το αρνείται, όποιος συμβιβάζεται, ακυρώνει το βαθύτερο περιεχόμενο της ζωής. Αλλά τι είναι ζωή; Αυτό που εισπράττεις ή εκείνο που είσαι; Διότι αν πάψεις να είσαι, τότε δεν εισπράττεις απολύτως τίποτε.

Η ελευθερία λοιπόν είναι η μοναξιά: το να μπορεί την κάθε στιγμή ο καθένας να είναι ο εαυτός του.

Στον Εχθρό του λαού ο Ιψεν λέει στην τελευταία πράξη πως «πραγματικά ελεύθερος είναι ο μόνος» - αλλά στο έργο του σκανδιναβού δραματουργού αυτό έχει πολιτικό περιεχόμενο. Αντιθέτως, στον Βάλζερ το περιεχόμενο είναι υπαρξιακό.

Η κοινωνία απέναντι

Ο Σίμον απολαμβάνει τη φύση, τους μοναχικούς περιπάτους, τα εσωτερικά τοπία της συνείδησης που δημιουργεί ο ίδιος - γι' αυτό και είναι προκλητικός στο κοινωνικό πεδίο. Αν δεν βάλεις την κοινωνία απέναντι, αν δεν μπορείς να μπαινοβγαίνεις ελεύθερα στον κόσμο των άλλων, τότε χάνεις ό,τι πολυτιμότερο: τον δικό σου κόσμο.

Αλλά ο Σίμον είναι άτεγκτος και με τον εαυτό του - και τούτο επειδή σέβεται τους άλλους, ως τη στιγμή όμως που για τον ίδιο θα πάψουν να υπάρχουν ή να σημαίνουν κάτι. Είναι κάποιος που φεύγει συνεχώς ενώ βαθιά μέσα του θέλει να βρει έναν τόπο να μείνει και να ριζώσει, όπως τα δέντρα που θαυμάζει. Αναπόφευκτα σκέφτεται πολλά, ονειρεύεται πολλά και στο τέλος δεν καταφέρνει τίποτε. Είναι ήρωας μετέωρος, με άλλα λόγια ένας αντιήρωας, ένας περαστικός, όπως περαστικός και «λάθε βιώσας» υπήρξε και ο ίδιος ο συγγραφέας. Συνεχώς προσπαθεί να ενταχθεί σε έναν κόσμο που τον θέλει ανοιχτό, αλλά ο κόσμος πολύ γρήγορα κλείνει πίσω του, τη στιγμή ακριβώς που ο ίδιος φεύγει.

Τα Αδέλφια Τάννερ είναι βιβλίο ακραίας ευαισθησίας, περίτεχνων περιγραφών, ιδιαίτερα όσων αναφέρονται στη φύση, θυμίζοντάς μας εμπρεσιονιστικούς πίνακες, και φιλοσοφικών σχολίων πάνω στο νόημα της ζωής και της ύπαρξης. Τα τελευταία είναι κατά κανόνα σχοινοτενή και ενίοτε ελαφρώς αφελή αλλά διόλου ενοχλητικά.

Αυτό το ατμοσφαιρικό, από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα, μυθιστόρημα σου αφήνει στο τέλος μια πικρή γεύση. Ωστόσο υποδηλώνει και τον αθέατο κόσμο που ίσως στο μέλλον να βρει επιτέλους ο Σίμον Τάννερ. Εργο απολύτως μοντέρνο, όπου βέβαια είναι φανερή η πατίνα του χρόνου, τα ημιτόνια της κεντροευρωπαϊκής λογοτεχνίας, οι μεσαίοι φωτισμοί, ο ψυχικός κόσμος που πάλλει συνεχώς όπως τα δέντρα και το φως στα φυλλώματα, όπου οι εποχές του χρόνου παρακολουθούν τις ψυχικές διακυμάνσεις των πρωταγωνιστών. Ανταποκρίνεται απολύτως στις απαιτήσεις της υψηλής λογοτεχνίας και ασφαλώς θα γοητεύσει τους αναγνώστες εκείνους που δεν αρχίζουν να διαβάζουν ένα μυθιστόρημα μόνο και μόνο για να δουν τι θα συμβεί παρακάτω.

Η συγγραφική συγγένεια με τον Κάφκα
Ο Βάλζερ ήταν 29 ετών όταν εξέδωσε αυτό το βιβλίο, που το έγραψε σε χρόνο-ρεκόρ. Οποιος το διαβάζει σήμερα δεν απορεί γιατί το θαύμαζαν ο Μούζιλ, ο Χέρμαν Εσε, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και ο Κάφκα. Πρώτος ο Μούζιλ εντόπισε τη συγγένεια που υπάρχει όσον αφορά το υπαρξιακό περιεχόμενο στο έργο του Κάφκα και του Βάλζερ. (Οι αναγνώστες που γνωρίζουν το έργο του Κάφκα θα διαπιστώσουν ότι το 16ο κεφάλαιο στο μυθιστόρημα του Βάλζερ είναι καθαρά καφκικό). Και την ιδέα του «πλάνητος» ο οποίος περιφέρεται άσκοπα παρατηρώντας το περιβάλλον είναι πολύ πιθανόν ο Μπένγιαμιν να την εμπνεύστηκε από τη ζωή και το έργο εκείνου του κατεξοχήν περιπλανώμενου συγγραφέα και ιδιαίτερα από τον κεντρικό ήρωα Σίμον Τάνερ αυτού του μυθιστορήματος.

Η Σούζαν Σόντακ έλεγε πως το κενό ανάμεσα στον Κλάιστ και στον Κάφκα το καλύπτει ο Βάλζερ. Πρόκειται για πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση - άλλης τάξεως, ωστόσο. Το σημαντικότερο είναι ότι ο κόσμος των Γραμμάτων και οι αναγνώστες ανακαλύπτουν έναν συγγραφέα που σε αντίθεση με τη μόδα των τριών τελευταίων δεκαετιών έδινε πρωτίστως σημασία στο θέμα που πραγματευόταν και δευτερευόντως στην πλοκή. Κατά συνέπεια στην ατμόσφαιρα και στη γλώσσα, ο χειρισμός της οποίας ορίζει την ταυτότητα και την προσωπική του φωνή, αυτό που κομίζει στην πεζογραφία και στη λογοτεχνία γενικότερα.

Πηγή: www.tovima.gr

Δημοσιεύτηκε στις 11/05/2014