Η μεγαλύτερη μετατόπιση ισχύος, πλούτου και κύρους από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης

Η άνοδος της Ανατολής και οι προκλήσεις της Δύσης

Tου Ian Morris* / International Herald Tribune

Η Δύση κυριαρχεί στον κόσμο. Μόλις το 1/7 του πληθυσμού του πλανήτη ζει στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, αλλά παράγει τα 2/3 του πλούτου του, κατέχει τα 2/3 των όπλων του και ξοδεύει τα 2/3 του ποσού που διατίθεται ετησίως στην έρευνα και την καινοτομία. Κατά μέσον όρο, οι Αμερικανοί εργαζόμενοι είναι επτά φορές πιο παραγωγικοί από τους Κινέζους. Ωστόσο, όταν ο Ρίτσαρντ Νίξον πραγματοποίησε την ιστορική του επίσκεψη στο Πεκίνο, οι Αμερικανοί εργαζόμενοι ήταν 20 φορές πιο παραγωγικοί από τους Κινέζους. Η συμβολή της Κίνας στο παγκόσμιο ΑΕΠ ήταν τότε 5%. Σήμερα έχει φτάσει το 14%. Η Κίνα είναι σήμερα η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου (και η Ιαπωνία τρίτη) και ο μεγαλύτερος ρυπαντής του πλανήτη. Ο ταχύτερος υπερυπολογιστής στον κόσμο βρίσκεται στην Κίνα.
Αυτό που βιώνουμε στις μέρες μας είναι η μεγαλύτερη μετατόπιση ισχύος, πλούτου και κύρους από τότε που η βιομηχανική επανάσταση εκτόξευσε τη Δυτική Ευρώπη στην παγκόσμια κυριαρχία, πριν από 200 χρόνια. Και η δύναμη που ωθεί σήμερα την Ανατολή είναι ακριβώς η ίδια με εκείνη που ώθησε τότε τη Δύση: ένας ευνοϊκός συνδυασμός της γεωγραφίας, με την οικονομία και την τεχνολογία.

Τον 15ο αιώνα, η ανακάλυψη νέων μεθόδων ναυσιπλοΐας (πρώτα στην Κίνα), επέτρεψε τον διάπλου των ωκεανών. Ετσι ξαφνικά, η γεωγραφική λεπτομέρεια ότι η Δυτική Ευρώπη απέχει μόλις 3.000 μίλια από τις ανατολικές ακτές της Αμερικής, ενώ η Κίνα απέχει 8.000 μίλια από τις δυτικές ακτές της Αμερικής, μετετράπη σε παράγοντα καθοριστικής σημασίας για τις παγκόσμιες ισορροπίες. Χάρη σε αυτόν, οι Ευρωπαίοι ήταν εκείνοι που αποίκισαν τον Νέο Κόσμο και οργάνωσαν νέες αγορές γύρω από τις ακτές του Ατλαντικού. Με τη σειρά τους, οι αγορές αυτές δημιούργησαν νέα κίνητρα και ώθησαν τους Ευρωπαίους να τιθασέψουν τους υδρογονάνθρακες και να φτάσουν στη βιομηχανική επανάσταση. Τα ατμόπλοια και οι σιδηρόδρομοι μίκρυναν ακόμη περισσότερο τον κόσμο τον 19ο αιώνα, απελευθερώνοντας το γιγαντιαίο βιομηχανικό δυναμικό της αμερικανικής ενδοχώρας. Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι ΗΠΑ είχαν πάρει τη θέση της Ευρώπης στο επίκεντρο του παγκόσμιου στερεώματος.
Η ιστορία όμως δεν σταμάτησε εκεί. Η τεχνολογία συνέχισε να μικραίνει τον κόσμο καθ’ όλη τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα. Μέχρι το 1950, ο Ειρηνικός δεν ήταν πλέον εμπόδιο στη μεταφορά εμπορευμάτων, όπως τον προηγούμενο αιώνα είχε πάψει να είναι εμπόδιο και ο Ατλαντικός. Τώρα ήταν η σειρά της Ανατολικής Ασίας να δείξει το βιομηχανικό της δυναμικό. Στην αρχή η Ιαπωνία, μετά η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Σιγκαπούρη, η Μαλαισία και τώρα η Κίνα, αναδείχθηκαν σε παράγοντες της παγκόσμιας οικονομίας. Οταν έφτασε το 2000, η Κίνα είχε αρχίσει να κλείνει την ψαλίδα με τις ΗΠΑ. Μέχρι το 2050, ίσως να τις έχει φτάσει και ξεπεράσει.
Τον 19ο αιώνα, δεν υπήρχε τίποτε που να μπορούσαν να κάνουν οι ηγέτες, οι στρατιώτες και οι στοχαστές της Ανατολής για να αλλάξουν τις γεωγραφικές πραγματικότητες που διαμορφώνονταν. Και σήμερα, δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να κάνει η Δύση για να σταματήσει την αλλαγή των γεωγραφικών ισορροπιών.
Παρόλα αυτά, υπήρχαν πράγματα που μπορούσαν τότε να γίνουν από την Ανατολή, ώστε να διαχειριστεί την άνοδο της Δύσης. Η άρνηση της Κίνας να δεχθεί την συμφωνία για την άρση των περιορισμών στις συναλλαγές με τη Βρετανία το 1793 ήταν καταστροφή για τη χώρα. Η παράβλεψη της οχύρωσης των εκβολών των ποταμών της στα νότια, το 1840, απέναντι στα βρετανικά πολεμικά πλοία, ήταν ακόμη χειρότερη απόφαση. Και η απόφαση της Ιαπωνίας να επιτεθεί στο Περλ Χάρμπορ το 1941 ήταν η πιο καταστροφική απ’ όλες. Σε κάθε μία από τις παραπάνω ιστορικές συγκυρίες, νηφαλιότερες αποφάσεις θα είχαν ωφελήσει σημαντικά την Ανατολή.
Κατ’ αναλογία, υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να κάνουν οι Δυτικοί τον 21ο αιώνα για να διαχειριστούν την άνοδο της Ανατολής. Η αποπληρωμή των χρεών της Δύσης είναι ένα προφανές παράδειγμα. Η ενθάρρυνση της μετανάστευσης ώστε να περιοριστούν οι επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού της Δύσης είναι ένα ακόμη. Επίσης σημαντικό είναι να πάψουμε να εξαρτώμεθα από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο. Ο ανταγωνισμός Ανατολής - Δύσης για φυσικούς πόρους στο «Τόξο της Αστάθειας» που εκτείνεται από την Αφρική στην Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία είναι ανησυχητικός, ιδιαίτερα αν συνυπολογιστεί και η υπερθέρμανση του πλανήτη που μαζί με την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων αποσταθεροποιούν ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Επιπλέον, η χρήση της αμερικανικής ισχύος για τη διασφάλιση της παγκόσμιας τάξης είναι εξίσου σημαντική. Πρόκειται για ένα ακριβό βάρος, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα αμερικανικά όπλα διατήρησαν την ειρήνη στην Ταϊβάν και την Κορέα επί 60 χρόνια και αν υπάρχει κάτι που θα διατηρήσει σε ειρηνικά πλαίσια την άνοδο της Κίνας τον 21ο αιώνα, θα είναι τα ίδια όπλα. Τέλος, η συνέχιση της πίεσης προς την Κίνα να ανοίξει την κοινωνία της μπορεί μόνο επωφελής να αποδειχθεί για τη Δύση.
Μακροπρόθεσμα, οι τεχνολογικές αλλαγές και η παγκοσμιοποίηση μπορεί να καταστήσουν τις έννοιες «Ανατολή» και «Δύση» παρωχημένες. Μεσοπρόθεσμα όμως, καθώς προσπαθούμε να λύσουμε παγκόσμια προβλήματα στο πλαίσιο εθνικών κρατών που δημιουργήθηκαν τον 19ο αιώνα, οι κίνδυνοι είναι μεγάλοι. Σε έναν κόσμο γεμάτο όπλα μαζικής καταστροφής, η αποτυχία διαχείρισής τους δεν είναι αποδεκτή προοπτική. Τα επόμενα 40 χρόνια θα είναι τα σημαντικότερα στην ιστορία της ανθρωπότητας.
* Ο κ. Ian Morris είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Stanford.