H ιστορική συνείδηση στη δεκαετία του '60 διαμορφώνεται περισσότερο από τη λογοτεχνία, παρά την ιστοριογραφία. Τρεις είναι οι βασικοί τόποι, οι οποίοι, ανεξάρτητα από την όποια αισθητική τους αποτίμηση, δημιούργησαν εικόνες και ερμηνευτικά πλαίσια για τα κρίσιμα παρελθόντα.
Ο πρώτος δημιουργείται από τη δημοσίευση του Αξιον Εστί του Ελύτη (1959) και στη συνέχεια τη μελοποίησή του από τον Μίκη Θεοδωράκη (1964), η οποία προκάλεσε μια πρωτοφανή για ποιητικό έργο διάδοση.
Και με τις δύο μορφές του, την ποιητική και τη μουσική, αποτελεί πολιτισμικό γεγονός. Συγκεφαλαιώνει την εθνική ιστορία από τις «αμμουδιές του Ομήρου» ως «τα παιδιά με τα πρησμένα πόδια που τα έλεγαν αλήτες», δηλαδή ως την Αντίσταση. Εδώ η ελληνική «συνέχεια» αισθητικοποιείται και προπαντός παρακολουθείται ως παραλλαγή ενός ήθους το οποίο είναι διαρκές παρόν. Το ποίημα προσκτά συμβολισμούς και από τη δημοσίευσή του στην Επιθεώρηση Τέχνης, στο κατ' εξοχήν λογοτεχνικό περιοδικό της Αριστεράς, και βεβαίως από τη μελοποίησή του από τον Θεοδωράκη, με τη χρησιμοποίηση βυζαντινής μουσικής και μπουζουκιού, δηλαδή με τη σημειοδότησή του από την ορθοδοξία και τον λαϊκό πολιτισμό. Ετσι δημιουργεί ένα νέο αφήγημα. H συνέχεια του ελληνισμού δεν ανήκει πλέον στον λόγο του κυρίαρχου κράτους και της Δεξιάς, αλλά εμποτίζεται με νάματα λαϊκής, αντιστασιακής και αριστερής ιδεολογίας. Συγκροτεί ένα αντιηγεμονικό εθνικό αφήγημα το οποίο έμελλε μετά τη δικτατορία να γίνει το κατ' εξοχήν εθνικό αφήγημα.
Ενας οξυδερκής τότε κριτικός, ο Π. Θασίτης, το χαρακτήρισε ως «αναδιοργάνωση της ελληνικής συνείδησης». Την έκτασή της μπορούμε να την εκτιμήσουμε σήμερα, με τη χρονική αλλά επίσης και θεωρητική και συναισθηματική απόσταση από εκείνη την εποχή.
Ο δεύτερος τόπος αφορά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ως τότε η συζήτηση γινόταν για τις ευθύνες των ελληνικών κυβερνήσεων και ο όρος «καταστροφή» αφορούσε τη στρατιωτική ήττα. Με την έκδοση του βιβλίου της Διδώς Σωτηρίου, Ματωμένα Χρόνια (1962), η Μικρασιατική Καταστροφή βρίσκει τον μύθο της, και μάλιστα με αριστερό πρόσημο. Μαζί με αυτό, τα βιβλία του Κοσμά Πολίτη, Στου Χατζηφράγκου (1962-1963) και της Μαρίας Ιορδανίδου, Λωξάντρα (1963) φέρνουν τον μύθο των χαμένων πατρίδων στην ιστορική συνείδηση της εποχής. Σαράντα χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την τραυματική βίωσή της από τους πρόσφυγες αναβιώνει μέσα από τη λογοτεχνία η μνήμη της.
Ο τρίτος τόπος ήταν για την εποχή εκείνη πολύ πιο πρόσφατος και αφορούσε τα όσα συνέβησαν στον πόλεμο, στην Κατοχή και στην Αντίσταση. Κεντρικό από αυτή την άποψη ήταν το τρίτομο μυθιστόρημα του Στρατή Τσίρκα, Ακυβέρνητες Πολιτείες (1960-1965). Οι έντονες συζητήσεις που προκάλεσε ήταν κυρίως ιστορικές παρά φιλολογικές και αφορούσαν την εκτίμηση της κρίσιμης δεκαετίας του '40 μέσα από ερωτήματα που είχαν να κάνουν με την ερμηνεία περισσότερο παρά με την αποκατάσταση και την περιγραφή των γεγονότων. Εχει παρατηρηθεί, και σωστά, ότι ο τόπος επεξεργασίας της εμπειρίας, των ερμηνειών και της ιστορίας της Κατοχής πέρασε πρώτα από τη λογοτεχνία και πολύ αργότερα από την ιστορία. H λογοτεχνία είχε μεγαλύτερη ελευθερία σε σχέση με την ιστορία που ήταν υπερβολικά εξαρτημένη από τους θεσμούς, ακόμη και σε σχέση με τις πηγές της, τα αρχεία. Με την έννοια αυτή οι συζητήσεις που αφορούσαν και τα άλλα λογοτεχνικά έργα με αντικείμενο τη δεκαετία '40-'50 (π.χ. Δ. Χατζής, Το τέλος της μικρής μας πόλης, 1964) ή η συζήτηση για την «ποίηση της ήττας» συνθέτουν ένα γενικευμένο και ισχυρό ενδιαφέρον για την εποχή του πολέμου και συντέλεσαν στη διαμόρφωση της ιστορικής συνείδησης για εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με τον ιστορικό της λογοτεχνίας Roderick Beaton, «εκείνο που δίνει το στίγμα αυτής της δεκαετίας είναι η διαφορετική στάση των συγγραφέων απέναντι στο παρελθόν και στην παράδοση».
Συμπερασματικά, το πρόβλημα της δεκαετίας αυτής ήταν να βολέψει την κρίση, το ρήγμα, το τραύμα στη συνείδηση που προκάλεσε ο πόλεμος (Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος, καταστροφές, θάνατοι, ηρωισμός και αθλιότητα και τα επακόλουθα). H κρίση αυτή, όπως κάθε κρίση, απαιτούσε επαναπροσδιορισμούς της συνείδησης, και ανάμεσα σε αυτούς το ξανακοίταγμα της σχέσης με το ιστορικό παρελθόν. Χρειαζόταν όμως την ανάδειξη ενός παρελθόντος ως πεδίου σημασιών και όχι, ή όχι κυρίως, ως αποθέματος πληροφοριών, όπως έκανε η ακαδημαϊκή ιστοριογραφία της εποχής. Επομένως, στο πεδίο της ιστορικής συνείδησης δεν ήταν τόσο η ιστοριογραφία που καθόριζε το ερμηνευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η κρίση του πολέμου έπρεπε να ενταχθεί, αλλά η ποίηση και η λογοτεχνία. Ωστόσο η ποίηση και η λογοτεχνία της εποχής αυτής δεν είχαν μια εξωτερική σχέση με την ιστορία. Δηλαδή η ιστορία δεν ήταν απλώς το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν. H ιστορία ήταν το αντικείμενό τους. Κάπως έτσι δημιουργήθηκαν στα χρόνια του '60 οι μεγάλοι μύθοι της νεοελληνικής συνείδησης που μας ενθουσίασαν ή μας τυράγνησαν ως το τέλος του 20ού αιώνα, ίσως ακόμη. H ώρα της ιστοριογραφίας θα ερχόταν αργότερα, ύστερα από ένα άλλο ρήγμα που προκάλεσε η επτάχρονη δικτατορία.
Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Πηγή: Το Βήμα
Δημοσιεύθηκε στις 04/12/2005
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire