«Τα όνειρα σήμερα είναι αποτέλεσμα ενός μάρκετινγκ»

Ο καθηγητής ανθρωπολογίας στο Λονδίνο Τσαρλς Στιούαρντ διερευνά τη σχέση κοινότητας και κοινωνικής κρίσης

Συνέντευξη στον Σπυρο Γιανναρα
Πώς βιώνεται η οικονομική κρίση; Βιώνεται με τον ίδιο τρόπο ατομικά και στο πλαίσιο μιας κοινότητας; Η λειτουργία της κοινότητας προσέφερε κάποια λύση σε ανάλογες περιόδους ύφεσης; Τα όνειρα αποτελούν διέξοδο εκτόνωσης της ψυχικής πίεσης;
Μελετώντας την παραδοσιακή σχέση των Ελλήνων με τα όνειρα και συγκεκριμένα εκείνα που σχετίζονται με αγίους και θαμμένες εικόνες, ο καθηγητής ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Τσαρλς Στιούαρντ προσπαθεί να εξαγάγει συμπεράσματα σχετικά με την εξέλιξη της συλλογικότητας στα νεότερα χρόνια και τη σχέση κοινότητας και κοινωνικής κρίσης. Αποδεχόμενος πρόσκληση του Αμερικανικού Κολλεγίου Αθηνών (Deree) έδωσε στις 22 Μαρτίου διάλεξη στην Εδρα Ελευθέριος Βενιζέλος με θέμα: «Βλέποντας όνειρα σε εποχή οικονομικής κρίσης: Νάξος 1930».

Οι κάτοικοι του χωριού Κόρωνος της Νάξου έχουν «παράδοση» συλλογικών ονείρων που ξεκινάει στα 1830 με την ανακάλυψη της εικόνας της Παναγίας Αργοκοιλιώτισσας. Στη δεκαετία του '30 μεσούσης της οικονομικής κρίσης, μετά τη μεγάλη άνθηση χάρη στην εξόρυξη σμύριδας, μια ομάδα εφήβων ονειρεύονται σε διάστημα λίγων ημερών το ίδιο όνειρο: Βλέπουν στον ύπνο τους την Αγία Αννα, η οποία τους υποδεικνύει πού να σκάψουν για να βρουν μια εικόνα της Παναγίας.
«Παρουσίασα ορισμένες καταστάσεις υπαρξιακής κρίσης. Δεν ισχυρίζομαι ότι πρέπει κανείς να αποδεχθεί αυτά τα όνειρα ή την ορθοδοξία, αλλά να σκεφτεί τι είναι αυτό που κάνουν και κατ' επέκταση τι είναι αυτοί οι άνθρωποι με την υπαρξιακή σημασία του όρου. Πώς αντιμετωπίζουν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον τους, πώς αντιμετωπίζουν την κρίση που βιώνουν», δήλωσε αναφορικά με την έρευνά του.
Περί αλήθειας
- Ισχυριστήκατε ότι αυτά τα «αποκαλυπτικά» όνειρα συνιστούν μια πραγματικότητα για όσους τα βίωσαν και για την κοινότητα. Ενδέχεται άραγε να περιέχουν κάποια αλήθεια;
- Δεν είναι επιστημονικό ζήτημα, αλλά ένα διαφορετικό είδος ιστορικής αλήθειας. Μια αλήθεια που βασίζεται στη βαθιά τους πεποίθηση σχετικά με το τι πιστεύουν ότι ανακάλυψαν και τι αντίκτυπο θεωρούν ότι έχει αυτό στην ιστορία του τόπου τους. Το κριτήριο όμως της αλήθειας δεν είναι αυτό με το οποίο θα αποφασίσω τι είναι αλήθεια και τι μύθος. Η ιστορία δεν είναι οπωσδήποτε αληθινή καθαυτή. Γιατί χρειαζόμαστε δεκαπέντε ιστορίες της Γαλλικής Επανάστασης; Μπορεί να μη διαφωνεί κανείς με τα γεγονότα, αλλά με την προοπτική μιας ιστοριογραφίας. Δεν προσπαθώ να αποδομήσω την ιστορία, αλλά να πω ότι πριν επιβάλλουμε όλες αυτές τις τοπικές εκδοχές αρχαιολογίας και ιστορίας, έχουμε ανάγκη να τις καταλάβουμε. Να κατανοήσουμε ότι οι άνθρωποι αυτοί μετέτρεψαν την υπαρξιακή τους κρίση σε προφητεία, ιστορία, δηλαδή σε ανθρώπινες καταστάσεις.
- Υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ της κρίσης του 1930 την οποία μελετήσατε και της σημερινής;
- Δεν είμαι ιστορικός για να μπορέσω να κάνω ολοκληρωμένη σύγκριση, αλλά σε γενικές γραμμές θεωρώ ότι υπάρχουν πολλά συγκρίσιμα μεγέθη. Πρόκειται για δύο σοβαρές οικονομικές κρίσεις, η τελευταία μοιάζει να είναι η χειρότερη από την εποχή της Μεγάλης Υφεσης, συνεπώς βρισκόμαστε σε μια κατάσταση αντίστοιχη της ελληνικής κοινωνίας του '30. Η λέξη κλειδί, όπως έδειξε η κλασική έρευνα για τους άνεργους του Μάριενταλ, είναι η ανεργία. Αυτό ήταν και το θέμα της εισήγησής μου. Τι συμβαίνει δηλαδή όταν χάνει κανείς τη δουλειά του. Ο μέσος λογικός άνθρωπος αντιδρά συνήθως κυνικά, λέγοντας ότι η δουλειά του δεν ήταν αποδοτική, δεν απέδιδε κέρδος. Παρήγαγε όμως έργο, απασχόληση και εν τέλει αξιοπρέπεια. Οι άνθρωποι διέσωζαν εργαζόμενοι την αξιοπρέπειά τους.
Κατασκευάσματα
- Η τηλεόραση δεν επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο ονειρευόμαστε σήμερα; Το όνειρο δεν έχασε κάτι από την εθνολογική του αξία ή την ελευθερία του;
- Τα σημερινά όνειρα που «κατασκευάζει» η καταναλωτική, η κοινωνία της ψυχαγωγίας και των μίντια, είναι αποτέλεσμα ενός «μάρκετινγκ της φαντασίας», πώς δηλαδή θα γίνει κανείς πιο πετυχημένος και ευτυχισμένος. Τα όνειρα λειτουργούν πλέον ως μεταφορές και πηγάζουν από ένα ολοένα και περισσότερο ελεγχόμενο υποσυνείδητο. Θεωρώ ότι οι άνθρωποι εξακολουθούν να ονειρεύονται, αλλά το όνειρά τους δεν οργανώνονται με τον ίδιο τρόπο σε σχέση με παλαιότερα. Πρόκειται βέβαια για πολύ σπάνιο φαινόμενο στην ελληνική ιστορία, όπου ένα χωριό βλέπει το ίδιο όνειρο επί μέρες. Οι άνθρωποι στη Νάξο επικρίθηκαν έντονα, τους αποκαλούσαν υποτιμητικά «οι ονειρευάμενοι».
- Τα παιδιά της Νάξου ονειρεύονταν, όπως είπατε, διότι ήταν ανίκανα να δράσουν. Υπάρχει κάποια αντιστοιχία με τους σημερινούς Ελληνες που περιμένουν απέξω, από έναν νέο ηγέτη, τη λύση στο πρόβλημά τους;
- Ηλπιζαν σε μια λύση εξ ουρανού, αλλά στην καθημερινότητά τους δρούσαν εξωθώντας τους συγχωριανούς τους, στην πλειοψηφία τους μεταλλωρύχους, να σκάψουν για να βρουν την εικόνα που εκείνα είδαν στον ύπνο τους. Ουσιαστικά προσέφεραν διέξοδο στους συγχωριανούς τους που είχαν χάσει λόγω της κρίσης τη δουλειά τους, βρίσκοντάς τους έναν τρόπο να κάνουν τη δουλειά τους, που δεν τους απέφερε έσοδα, αλλά διατηρούσε ανέπαφο το κύρος της. Προσέδωσαν νέα αξία, ιερού, στη δουλειά τους. Εσκαβαν πλέον για την Εκκλησία. Αποκτούσε μεγάλη συμβολική αξία η δουλειά τους.
Το μικρό προσωπικό μας σενάριο
- Στη σημερινή εποχή της κρίσης, μην μπορώντας να εκτονώσουμε σε ένα συλλογικό όνειρο την πίεση που υφιστάμεθα, όπως τα παιδιά στα 1930, παθαίνουμε κρίσεις πανικού και κατάθλιψη, όχι;
- Απολύτως. Σήμερα οι άνθρωποι παθαίνουν κρίσεις πανικού και άγχους, φτάνουν σε αδιέξοδο, αλλά αυτό που ισχύει εν γένει στην ελληνική κοινωνία είναι ότι ζητάει μια οικονομική ή πολιτική λύση, κατηγορεί τους πολιτικούς, τη Γερμανία ή την παγκόσμια κρίση, αλλά δεν ψάχνει να βρει τρόπο να απαλλαγεί από το άγχος ή να αναστοχαστεί τις αιτίες του άγχους του. Η θρησκεία συχνά προσφέρει ένα αποκούμπι. Δεν λέω ότι πρέπει κανείς να γίνει θρήσκος, αλλά ότι στην Ελλάδα διαθέτετε έναν θεσμό που μπορεί να αποτελέσει στήριγμα, όπως π.χ. ο διαλογισμός ή η γιόγκα. Οι άνθρωποι θα πρέπει να συλλογιστούν τον εαυτό τους με τη βοήθεια της κοινότητάς τους. Υπάρχει μια τάση να πηγαίνει κανείς αμέσως πολύ μακριά απεργαζόμενος μεγάλα πολιτικά σενάρια, παραβλέποντας το μικρό προσωπικό σενάριο της καθημερινότητάς μας, που είναι εξαιρετικά σημαντικό.
- Η σημερινή τέχνη γεννάει ή υποθάλπει κάποιο πνεύμα κοινότητας ή συλλογικότητας;
- Οχι. Δεν νομίζω. Στην Ελλάδα η έννοια της κοινωνικής ομάδας ή της κίνησης πολιτών υπονομεύθηκε γιατί πολιτικοποιήθηκε. Δεν έχουμε για παράδειγμα μια σκακιστική ομάδα, αλλά τη σκακιστική ομάδα του ΠΑΣΟΚ ή της Ν.Δ. και δεν μπορεί κανείς να απολαύσει απλώς το σκάκι. Κάθε κίνηση πρέπει να ενταχθεί σε ένα πολιτικό κίνημα ή κόμμα. Δεν ξέρω τι μορφές θα λάβουν οι συλλογικότητες, ποιο είδος πνευματικότητας θα τις γεννήσει, αν θα εκφραστούν μέσω της ορθόδοξης Εκκλησίας ή μέσω θρησκειών New Age, αυτή είναι η αυξανόμενη τάση της εποχής, οι θρησκείες της αφηρημένης πνευματικότητας χωρίς πρόσωπα, όπως του Χριστού ή της Παναγίας, αλλά εκείνες που μιλούν με όρους ενέργειας ή δύναμης.
- Πώς μας βλέπουν σήμερα στην Αγγλία;
- Κατ' αρχάς δεν μπορώ να είμαι αντικειμενικός καθότι ως ειδικός στην Ελλάδα σκέφτομαι συχνά την Ελλάδα, σε αντίθεση με τη μεγάλη πλειοψηφία των Βρετανών. Η Ελλάδα είναι μια ξακουστή μακρινή χώρα για την οποία οι Βρετανοί γνωρίζουν ελάχιστα. Η Βρετανία είναι μια χώρα ξεκομμένη από την ηπειρωτική Ευρώπη. Οχι μόνο γεωγραφικά, αλλά και ηθελημένα. Κρατούν την Ευρώπη και την Ε.Ε. σε απόσταση, δεν ανήκουν στην Ευρωζώνη... Τα οικονομικά προβλήματα της Ελλάδας ή της Ευρωζώνης είναι εσωτερικά προβλήματα της Ε.Ε. σε σχέση με το ευρώ που δεν τους αφορούν. Ομως θα έπρεπε. Σήμερα (22/3) η ένωση των καθηγητών πανεπιστημίου της Βρετανίας απεργεί. Ο δημόσιος τομέας, 6 εκατομμύρια εργαζόμενοι, ετοιμάζεται να κατέβει σε απεργίες αντιδρώντας στις περικοπές. Βλέποντας πόσο ανησυχητικά ήταν τα πράγματα πριν από έναν χρόνο στην Ελλάδα, ένιωσα φόβο. Κατάλαβα ότι αυτό που έβλεπα να γίνεται στην Ελλάδα ήταν το δικό μας προσεχές μέλλον στη Βρετανία. Δυστυχώς η πραγματικότητα αυτή δεν άγγιξε τους Βρετανούς, που δεν διανοούνταν ότι η ύφεση μπορεί να τους πλήξει καίρια, όμως σήμερα φτάσαμε σε αυτό το σημείο.

Πηγή: Η Καθημερινή
Δημοσιεύθηκε στις 11/04/2011