Μεταξύ ισορροπίας και χάους

Του Νικου Xρυσολωρα
Ο καταιγισμός των πληροφοριών για τις μικρολεπτομέρειες της οικονομικής κρίσης μάλλον δυσχεραίνει, παρά διευκολύνει, την προσπάθεια κατανόησης της πορείας του κόσμου μας, αυτές τις δύσκολες ώρες. Πώς να καταλάβει, ακόμη και ο πιο ενημερωμένος πολίτης, «πού πάει το πράγμα», όταν βομβαρδίζεται καθημερινά από αντικρουόμενες δηλώσεις «ειδικών» και αναλυτών, ζαλίζεται από τις αλλοπρόσαλλες κινήσεις πολιτικών και κάθε λογής αξιωματούχων και υπόκειται στο σκωτσέζικο ντους των αντιδράσεων των αγορών;
Μια κάποια παρηγοριά στο βάσανο της αδιάκοπης υπερπληροφόρησης προσφέρει η Ιστορία. Ανατρέχοντας στο παρελθόν, συνειδητοποιεί κανείς αυτό που εύκολα ξεχνιέται μέσα στη δίνη της ειδησεογραφίας: ότι ουδέποτε υπήρξε κοινωνία πιο ευημερούσα από τη σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση. Ποτέ στην Ιστορία -με την εξαίρεση ίσως κάποιων απομονωμένων κοινοτήτων τροφοσυλλεκτών- δεν είχε τόσο μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού ελεύθερη πρόσβαση σε συλλογικούς πόρους, στην εκπαίδευση, στην υγεία, στην πρόνοια. Υπενθυμίζεται ότι χρειάστηκε κάποτε να αλωθεί η Ρώμη, να χορταριάσουν οι δρόμοι της, να ξεχαστούν οι νόμοι της και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι για να εκτιμήσουν οι Ευρωπαίοι το μεγαλείο της.
Βέβαια, η Ιστορία δείχνει ότι οι πολιτισμοί, οι τάξεις πραγμάτων και οι αυτοκρατορίες αναπόφευκτα έρχονται και παρέρχονται.
Η διαπίστωση αυτή φυσικά δεν αποτελεί από μόνη της κάτι καινούργιο. Τα μεγάλα ερωτήματα είναι «γιατί», «πώς» και «πότε» έρχεται η πτώση. Οι περισσότεροι μακρο-ιστορικοί, που περιγράφουν την ακμή και την παρακμή των κοινωνιών του παρελθόντος, φαίνεται να καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η πορεία της διάλυσης είναι μακρά και σταδιακή. Στις περισσότερες περιπτώσεις, το βασικό αίτιο της πτώσης είναι η οικονομική εξάντληση των μεγάλων δυνάμεων της κάθε εποχής.
Από την αρχή της οικονομικής κρίσης διατυπώνεται η άποψη ότι αυτό ακριβώς ζούμε σήμερα: ότι, δηλαδή, τα τελευταία τρία χρόνια επιταχύνθηκαν, ή ακόμη και απλώς αποκαλύφθηκαν, διαδικασίες μετατόπισης της πολιτικής και οικονομικής ισχύος που βρίσκονταν ήδη σε εξέλιξη. Η Δύση, σύμφωνα με αυτή τη θέση, διαπιστώνει αμήχανη και σαστισμένη ότι οι μέρες της κυριαρχίας της μετράνε αντίστροφα, την ώρα που οι γίγαντες της Ανατολής ετοιμάζονται τα αναλάβουν τα ηνία του κόσμου, χωρίς να αποκλείονται στην πορεία και οι καταστροφικές συγκρούσεις. Οσο κι αν ακούγεται παράξενο, η παραπάνω οπτική είναι η αισιόδοξη. Διότι αν η παρακμή είναι βαθμιαία, τότε η γηραλέα Ευρώπη μπορεί ίσως να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά τις εφεδρείες της προκειμένου να παρατείνει τη μεταβατική περίοδο, δίνοντας επιτυχημένες μάχες οπισθοφυλακής. Ωστόσο, υπάρχει και ένα πολύ πιο απαισιόδοξο σενάριο. Με άρθρο του, τον Μάρτιο 2010, στην έγκυρη επιθεώρηση Foreign Affairs, ο ιστορικός Νίαλ Φέργκιουσον σημείωνε ότι πολύ συχνά η πτώση των πολιτισμών δεν είναι σταδιακή, αλλά απότομη, σχεδόν στιγμιαία. «Οι αυτοκρατορίες», γράφει ο Φέργκιουσον, «είναι πολύπλοκα συστήματα που λειτουργούν πάντοτε στο μεταίχμιο μεταξύ τάξης και χάους. Οταν κάτι σταματήσει να λειτουργεί, είναι αδύνατον να προβλεφθεί το εύρος των επιπτώσεων που θα έχει η δυσλειτουργία». Η στιγμή της αλήθειας, σύμφωνα πάντα με τον γνωστό ακαδημαϊκό, είναι όταν οι άνθρωποι σταματάνε να πιστεύουν ότι το σύστημα θα επιβιώσει. Η μεταστροφή των προσδοκιών είναι ο καταλύτης που οριστικοποιεί την επερχόμενη καταστροφή.
Μολονότι το άρθρο του Φέργκιουσον αναφέρεται στους κινδύνους που αντιμετωπίζει η αμερικανική αυτοκρατορία, το επιχείρημά του θα μπορούσε να έχει ευρύτερη εφαρμογή. Η κατάσταση που ζούμε σήμερα σηματοδοτεί άλλωστε μια τέτοια αλλαγή προσδοκιών. Η μαζική φυγή κεφαλαίων από την Ευρωζώνη (από κράτη και τράπεζες) δείχνει ότι ικανός αριθμός ανθρώπων έπαψε να θεωρεί αυτονόητη την επιβίωσή της. Υπό αυτήν την έννοια, το βασικό πρόβλημα δεν είναι οι απόλυτοι αριθμοί των τραπεζικών, ιδιωτικών και εθνικών χρεών, αλλά η έλλειψη πίστης των πολιτών, των επενδυτών και των επιχειρήσεων στις προοπτικές του συστήματος. Η κρίση εμπιστοσύνης δεν αφορά, όμως, μόνο την οικονομική οργάνωση του κόσμου μας, αλλά αγγίζει και τους ίδιους τους δημοκρατικούς θεσμούς – εθνικούς και διακρατικούς. Η ενίσχυση των ιδεολογικών άκρων και η παράλληλη επίκληση της αυθεντίας των τεχνοκρατών δείχνουν ότι κλονίζεται η εμπιστοσύνη της κοινωνίας των πολιτών στην ικανότητα των αντιπροσώπων της να διαχειριστούν την πραγματικότητα.
Φυσικά, η εξέλιξη της Ιστορίας δεν είναι νομοτελειακή, ούτε έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια αντιδράσεων. Αλλά αν ο Φέργκιουσον έχει δίκιο για τον καταλυτικό ρόλο των προσδοκιών, τότε σε περίπτωση που δεν γίνουν άμεσα κινήσεις αποκατάστασης της εμπιστοσύνης, η κατάρρευση όχι μόνο της Ευρωζώνης, αλλά και του τρόπου οργάνωσης και διακυβέρνησης των Δυτικών κρατών, θα μπορούσε να συντελεστεί ταυτόχρονα, υπό τη μορφή κατακλυσμού. Οι ισορροπίες είναι ίσως τόσο εύθραυστες πλέον, που θα αρκούσε ακόμη ένα μικρό φύσημα του ανέμου για να συμπαρασύρει τα πάντα.