Δεν ζούμε βέβαια σε ένα αυταρχικό καθεστώς, αλλά δεν ζούμε πλέον ούτε και σε ένα δημοκρατικό καθεστώς

Το ναυάγιο της δημοκρατίας

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Στις μέρες μας γίνεται πολύς λόγος για την «παγκοσμιοποίηση», αλλά στον όρο αυτό αποδίδονται τα πιο διαφορετικά ή και αντιφατικά νοήματα. Ενας Ιταλός δημοσιογράφος, ο Τζουλιάνο Μπατιστόν, συνεργάτης της εφημερίδας Il Manifesto, συνομίλησε με μερικούς από τους πιο έγκυρους μελετητές των πολλαπλών μετασχηματισμών που προκαλούν οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, μεταξύ των οποίων οι Αλέν Τουρέν, Ούλριχ Μπεκ, Ντέιβιντ Χελντ, Σάσκια Σάσεν, Ρίτσαρντ Σένετ, Σαμίρ Αμίν κ.ά.

Και συγκέντρωσε όλες αυτές τις συνεντεύξεις σε ένα βιβλίο με τίτλο «Per un' altra globalizzazione» (Edizioni dell' asino, 2010). Από το βιβλίο αυτό παρουσιάζουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα της συνέντευξης που έδωσε ο Γάλλος κοινωνιολόγος Αλέν Τουρέν.
Νεοφιλελευθερισμός και «φούσκες»

Ας ξεκινήσουμε από την επικαιρότητα: πολλοί σχολιαστές επισημαίνουν ότι η οικονομική κρίση καταδεικνύει τη χρεοκοπία του νεοφιλελεύθερου μοντέλου. Πριν από μερικά χρόνια, σε ένα βιβλίο σας με τίτλο «Πώς να ξεφύγουμε από το φιλελευθερισμό;» [εκδ. Πόλις, 1999], γράφατε: «Ο θρίαμβος του καπιταλισμού είναι τόσο επαχθής και αβάσταχτος ώστε παντού προσπαθούν να βγουν από τη νεοφιλελεύθερη μετάβαση». Και υπογραμμίζατε την ανάγκη να αναζητηθεί «η ορθή διέξοδος». Θεωρείτε ότι η κρίση είναι μια ορθή διέξοδος;
«Ηδη όταν δημοσίευσα αυτό το βιβλίο, ήταν προφανές ότι ήταν αναγκαίο να βγούμε από το νεοφιλελευθερισμό. Πρόκειται πράγματι για ένα μοντέλο το οποίο οδήγησε βαθμιαία στην καταστροφή της δημοκρατικής κοινωνικής οργάνωσης και το οποίο έκοψε το δεσμό που ένωνε την οικονομία με το κράτος, καταργώντας τη δυνατότητα παρέμβασης με αποτελεσματικές πολιτικές αποφάσεις, προκειμένου να εξασφαλιστούν ευνοϊκές για τους πολίτες οικονομικές συνθήκες. Εξάλλου, η τωρινή οικονομική κρίση δεν είναι βέβαια κεραυνός εν αιθρία, αλλά είναι η γενική και οριστική πτώση ενός συστήματος που παρήγε πάντοτε κερδοσκοπικές "φούσκες" και συνεχείς κρίσεις, επειδή λειτουργούσε με τρόπο εντελώς ανορθολογικό, παραβιάζοντας ακόμα και τις αρχές του καπιταλισμού. Εδώ και πολύ καιρό καταγγέλλω την ανορθολογικότητα αυτού του μοντέλου, αμερικανικού κυρίως τύπου, το οποίο κυριάρχησε στη διεθνή οικονομία και το οποίο διαχωρίζει το κεφάλαιο και τις επενδύσεις από την οικονομική και παραγωγική πραγματικότητα. Το "Πώς να ξεφύγουμε από το φιλελευθερισμό;" ήταν ένα βιβλίο ριζικής κριτικής στο νεοφιλελευθερισμό, αλλά ο νεοφιλελευθερισμός δεν πέθανε βέβαια εξαιτίας των δικών μου αντιρρήσεων ή των αντιρρήσεων άλλων μελετητών. Πέθανε κυρίως επειδή στάθηκε ανίκανος να αντισταθεί, πολιτικά και οικονομικά, στα ίδια τα δικά του κερδοσκοπικά παιχνίδια. Με αυτήν την έννοια, θα έλεγα ότι αυτοκαταστράφηκε. Σήμερα επομένως βρισκόμαστε σε μιαν εντελώς νέα φάση, η οποία κατά κάποιον τρόπο αντιπροσωπεύει μια "διέξοδο". Το νεοφιλελεύθερο σύστημα πράγματι ανήκει στο παρελθόν, επειδή όλοι έχουν ήδη πειστεί ότι είναι αναγκαίος ένας πολιτικός και θεσμικός έλεγχος του οικονομικού συστήματος. (...)».
Οσο για την ευρωπαϊκή Αριστερά, εσείς εδώ και πολύ καιρό έχετε πάψει να τρέφετε αυταπάτες. Ηδη κάμποσα χρόνια πριν γράφατε: «Νέα φώτα για το πώς να οικοδομήσουμε μια νέα κοινωνική και οικονομική οργάνωση δεν μπορούν να προέλθουν ούτε από τη μεριά της παλαιάς Αριστεράς ούτε και από την παλαιότατη Ακρα Αριστερά, που είναι ανίκανες να προτείνουν μακροπρόθεσμες στρατηγικές ή ακόμα και συγκεκριμένους στόχους πάλης». Σήμερα πώς κρίνετε την κατάσταση της ευρωπαϊκής Αριστεράς;
«Λίγα πράγματα μπορούμε να πούμε, δυστυχώς. Η ριζοσπαστική Αριστερά, μαζί με τον κομμουνισμό, εξαλείφθηκε ήδη πριν από τριάντα χρόνια. Πιο πρόσφατα όμως ναυάγησε η ίδια η δημοκρατική κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο που η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σε κρίση παντού στην Ευρώπη. Στην Αγγλία έγινε αναξιόπιστη από τον Τρίτο Δρόμο του Μπλερ και του Γκίντενς, που ήταν πολύ πιο κοντινός στον πρώτο δρόμο, τον καπιταλιστικό, από όσο στο δεύτερο, τον σοσιαλιστικό. Σήμερα είναι σαφές ότι σε δραματική κρίση βρίσκονται, λιγότερο ή περισσότερο, όλες οι ευρωπαϊκές Αριστερές: η ιταλική, η γαλλική, η σοσιαλδημοκρατία του Θαπατέρο. Δεν βλέπω ποιες είναι οι χώρες για τις οποίες θα μπορούσε να λεχθεί ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι ακόμα ενεργή ή ανανεωτική. Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και οι (λίγες) σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις δεν προσφέρουν λύσεις, η Κομμουνιστική Αριστερά έχει χαθεί και ο "αριστερισμός" συνδέεται ακόμα με πολύ παλαιές λύσεις, οι οποίες ακυρώνονται από μιαν εντελώς εξωπραγματική θεώρηση της οικονομικής ζωής, καθώς και από γελοίες θεωρίες της συνωμοσίας. Παραμένουν βέβαια οι μηχανισμοί της κοινωνικής ασφάλειας. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως, αν είναι αλήθεια ότι συνεχίζουμε να απολαμβάνουμε την κληρονομιά των αρχών της αναδιανομής που εισήγαγε η σοσιαλδημοκρατία -αρχών που άλλαξαν τις κοινωνίες μας και που για πενήντα χρόνια μάς εξασφάλισαν μια περίοδο σχετικής γενικής βελτίωσης- παραμένει εξίσου αληθινό ότι πρόκειται για ένα μοντέλο που και αυτό είναι καταπονημένο και που δοκιμάζεται από τις βαθιές κοινωνικές αλλαγές που μεσολάβησαν αυτά τα χρόνια, από την επιμήκυνση της ζωής ώς την πτώση της παιδικής θνησιμότητας. Σε αυτά τα χρόνια σταθήκαμε ανίκανοι να συνδυάσουμε αυτήν την κληρονομιά με τα νέα στοιχεία που εισήγαγε η διάδοση της επισφαλούς και μερικής απασχόλησης στο βιομηχανικό, το δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα της οικονομίας. Τώρα ξαναβρισκόμαστε σε μια κατάσταση στην οποία, για να το πούμε πολύ απλά, δεν υπάρχει πλέον η κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική βάση της δημοκρατίας. Από τη σοσιαλδημοκρατία χάσαμε τόσο το κοινωνικό στοιχείο όσο και το δημοκρατικό, που διαβρώθηκε από τη διαφθορά των επιμέρους και εγωιστικών ομάδων επιρροής. Δεν ζούμε βέβαια σε ένα αυταρχικό καθεστώς, αλλά δεν ζούμε πλέον ούτε και σε ένα δημοκρατικό καθεστώς».
Τα «πολιτισμικά» κινήματα
Στο «Πώς να ξεφύγουμε από το φιλελευθερισμό;» υποστηρίζατε ότι η έξοδος από το νεοφιλελευθερισμό δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί «παρά προς τα μπρος, προς την ανασυγκρότηση της ικανότητάς μας για πολιτική δράση, η οποία περνάει πάνω απ' όλα μέσα από τη διαμόρφωση νέων κοινωνικών κινημάτων». Θα αρκούσε ωστόσο ακόμα και μια επιφανειακή ματιά για να αντιληφθούμε ότι στην Ευρώπη δεν παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο όχι μόνον οι «κοινοβουλευτικές Αριστερές», αλλά ούτε και τα κοινωνικά κινήματα.
  «Οταν έγραψα αυτό το βιβλίο, το 1999, πιστεύαμε ότι τα παλαιά κοινωνικά κινήματα θα σήκωναν "στους ώμους τους" και θα συμβάδιζαν με τα νέα κοινωνικά κινήματα. Αυτό δεν έγινε. Σήμερα, από την άλλη μεριά, τα κοινωνικά κινήματα δεν μπορούν να ενεργοποιούνται αποκλειστικά στο οικονομικό πεδίο, αλλά οφείλουν να δίνουν προτεραιότητα στην πολιτισμική διάσταση, επειδή σε αυτό το επίπεδο συντελούνται οι πιο σημαντικές αλλαγές. Με αυτήν την έννοια μπορούν να διακριθούν δύο μεγάλα συλλογικά υποκείμενα: το οικολογικό κίνημα, που αντιτίθεται στο νεοφιλελευθερισμό κατηγορώντας τον ότι καταστρέφει τη Γη και ότι υπονομεύει την ίδια τη μελλοντική μας επιβίωση, και το γυναικείο κίνημα. Η πάλη των γυναικών έχει πολύ μεγαλύτερη και πιο γενική σημασία απ' όσο νομίζουμε, επειδή αντιμάχεται τον καπιταλισμό αμφισβητώντας το κεντρικό του σημείο, τη διαδικασία που εγγυάται το δυναμισμό του και από την οποία πηγάζει η ωμότητά του: εκείνη την κίνηση που συγκεντρώνει όλους τους πόρους στα χέρια μιας ελίτ και που υποβαθμίζει και θεωρεί κατώτερες τις κατηγορίες που δεν ανήκουν σε αυτήν την ελίτ. Μιλώντας πολιτικά, οι δυνάμεις που μπορούν να αντιταχθούν σε αυτήν τη διαδικασία "διαχωρισμού" δεν είναι οι παραδοσιακές αριστερές ή συνδικαλιστικές δυνάμεις. Είναι κυρίως τα "πολιτισμικά" κινήματα, που κάνουν έκκληση στη συνείδηση των ατόμων και που προάγουν τη βούληση να είναι τα υποκείμενα της ύπαρξής τους σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο. Ακριβώς αυτό είναι το νέο στοιχείο στο τωρινό πλαίσιο: τα πολιτισμικά κινήματα είναι σε θέση να "προσανατολίζουν" την οικονομία και δεν υπάρχει οικονομική λύση, η οποία να μην πρέπει να περνάει "μέσα" από αυτά τα κινήματα και τα αιτήματα που εκφράζουν. Οι αγώνες τους είναι ο μόνος τρόπος για να αποφύγουμε το ενδεχόμενο η πτώση του τωρινού συστήματος να αποκαλυφθεί καταστροφική και ταυτόχρονα ρίχνουν τους σπόρους για την οικοδόμηση ενός νέου μοντέλου, το οποίο δεν θα υποτάσσει πλέον την κουλτούρα και την κοινωνία στην καπιταλιστική συσσώρευση, που αποκαλύφθηκε αυτοκαταστροφική (...)».