Κ.Π.Καβάφης - Ο συλλέκτης των λέξεων

Νεράιδος, αιματοπίνης, αερικό, μανούβρα, κωμόδρομος, ούζο, μονόκλ, πλαφόν... Είναι μερικά από τα λήμματα του λεξικού που έγραψε ο ποιητής για δική του χρήση

Τρία ιδιόγραφα λεξικογραφικά δελτία του Κ. Π. Καβάφη. 

Το λήμμα «πατειά» (μέση), από ρεπορτάζ της εφημερίδας 

«Εμπρός» του 1908, το λήμμα «γινωμένος» (κάτω), από 

τις «Παραδόσεις» του λαογράφου Νικόλαου Πολίτη, και 

η λέξη «νερό» (επάνω) σε ιδιωματική σημασία

 

Λαμπρινή Κουζέλη

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια και μεγαλωμένος στην Αγγλία, ο Καβάφης ήταν ένας Ελληνας της Διασποράς ο οποίος είχε το σύνδρομο του ανθρώπου που δεν έχει κατακτήσει τα ελληνικά του. Αυτή την ανασφάλειά του προσπαθούσε να την ξεπεράσει μελετώντας συστηματικά λεξικά, διαβάζοντας και σημειώνοντας κάθε άγνωστη ή ενδιαφέρουσα λέξη, κρατώντας σχολαστικές σημειώσεις για την ορθογραφία, την ερμηνεία και τα συμφραζόμενά της, όπως ένας κανονικός λεξικογράφος.

Για όλα αυτά έχουμε μαρτυρίες στο Αρχείο Καβάφη, όπου υπάρχουν δέκα φάκελοι άψογα ταξινομημένοι από τον ίδιο τον ποιητή, με 561 λήμματα τα οποία είχε αποδελτιώσει από τα διαβάσματά του: από εφημερίδες και περιοδικά, από λογοτεχνικά και χρηστικά κείμενα, από ιστορικές μελέτες και δημοτικά τραγούδια, από συλλογές με παροιμίες και από τον προφορικό λόγο, από τυχαίες κουβέντες που άκουγε στον δρόμο και από συζητήσεις.

Από το 1891 ως το 1917 ο Καβάφης συγκέντρωνε μεθοδικά λέξεις. Σημείωνε τη λέξη στην ονομαστική (στα ονόματα) ή στο πρώτο ενικό πρόσωπο (στα ρήματα), αντέγραφε το απόσπασμα του κειμένου στο οποίο είχε συναντήσει τη λέξη ή παρέθετε ολόκληρο το απόκομμα μιας εφημερίδας και ακολούθως έδινε την παραπομπή της προέλευσης. Αλλοτε έδινε εκτενή παραθέματα και αναλυτικές παραπομπές, αλλού μια σύντομη φράση και αόριστη παραπομπή, κάποιες φορές αντέγραφε βιαστικά και χρησιμοποιεί βραχυγραφίες.

Αποθησαύριζε λέξεις για δική του χρήση, για τα ποιήματά του, αλλά και προς χρήσιν των φίλων του. Σκόπευε μάλιστα να εκδώσει τη συλλογή αυτή και είχε ήδη έτοιμο ένα προσχέδιο εισαγωγής. Εκεί έγραφε: «Η αρχή αυτής της μικρής συλλογής λέξεων ήτο η επιθυμία να συμπληρώσω ένα Λεξικόν το οποίον μεταχειριζόμουν πολύ και το οποίον μ' εστάθη πολύ χρήσιμον. Ο διαπρεπής λόγιος ο οποίος το είχε συνθέσει περιέλαβε στο έργον του πολλές λέξεις της δημοτικής, περισσότερες από κανέναν άλλο λεξικογράφο που θυμούμαι. Το λεξικόν του, καθώς είπα, μ' εστάθη πολύ χρήσιμον, και απεφάσισα, οσάκις συναντούσα καμμιά λέξι έμορφη ή εκφραστική που να μη βρίσκεται εντός αυτού, να την αντιγράφω σ' ένα χαρτάκι και να παραθέτω και την φράσι ανάμεσα που βρίσκεται, και να βάζω το χαρτάκι μες στο Λεξικό, ώστε έτσι το βοηθητικόν μου βιβλίον να γίνεται ακόμη βοηθητικώτερο. Οι λέξεις που σύναζα ήσαν κυρίως της δημοτικής...».

«Μυθιστόρημα λέξεων»

Στο λεξικό αυτό είχε αναφερθεί ο Γ. Π. Σαββίδης σε δημοσίευμά του το 1963 στη «Νέα Εστία» και σε ανακοίνωσή του το 1983, συνοδευόμενη από κατάλογο των λέξεων. Η έκδοση του λεξικού, η οποία ήταν στα σχέδιά του, πραγματοποιείται από τον νεοελληνιστή του Πανεπιστημίου της Κύπρου Μιχάλη Πιερή, παλαιό μαθητή του Σαββίδη, και είναι μία από τις σημαντικές καβαφικές εκδόσεις που περιμένουμε μέσα στο 2013.

Εχει ενδιαφέρον να δούμε ποιες λέξεις αποδελτιώνει ο Καβάφης και από πού, τι προκαλεί την προσοχή του, πώς σχολιάζει κάποια λήμματα, ποια ήταν τα διαβάσματά του. Η ιδιωματική σημασία της λέξης «νερό» του είναι άγνωστη και σημειώνει σε δελτίο: «"νερό": πλύσιμον. "Τώκαμε ένα νερό". / "Δεν χρειάζεται πολύ πλύσιμο. Κάμ' το ένα νερό και φθάνει"».

Τα κρητικά «διαταύτως», «τίβοτσι», τα κυπριακά «διάβαν», «δομή», «κωμόδρομος», «μακρύσιν», «σήζινος», το αιγυπτιώτικο «οκέλλα», το πολιτικό «κέρατσος» και άλλες διαλεκτικές λέξεις βρίσκονται στο λεξικό μαζί με το «ούζο», το «ηλεκτρόνιο», το «πλήρως», το «νεράιδος», το «αιματοπίνης», το «αερικό», το «μανούβρα», το «λαγουδέρα».

Αποδελτιώνει ξενικές λέξεις που κάνουν την εμφάνισή τους στο ελληνικό λεξιλόγιο, όπως «μονόκλ», «πλαφόν», «προφίλ», «ρεπερτόριον», «τραμ», «τσεκ», «φάρσα». Σε αρκετές από αυτές σχολιάζει τη χρήση τους ή τον τρόπο με τον οποίο μεταφέρθηκαν στα ελληνικά. Στο λήμμα «μπουφώνος» σημειώνει: «Η λέξις "γελωτοποιός" δεν μπορεί να αντικαταστήσει το "μπουφώνος". Λέμε, "ο γελωτοποιός του βασιλέως", αλλά "κάμνει τον μπουφώνο"». Το σχόλιο που ακολουθεί δείχνει την ανεπτυγμένη γλωσσική του ευαισθησία και τον βαθμό στον οποίο κατέχει πλέον την ελληνική: «Ο Ducange (παραθέτων στίχον παλαιού ποιήματος "όσοι κι αν έτυχαν εκεί μαστόροι και μπουφούνοι") το γράφει "μπουφούνος", αλλά νομίζω ότι η γραφή του είναι εσφαλμένη. Εν πάση περιπτώσει η προφορά "μπουφούνος" δεν είναι πλέον εν χρήσει».

Μετά το 1917 ο Αλεξανδρινός αισθάνεται ότι κατέχει τη γλώσσα και το λεξικογραφικό εγχείρημα ατονεί. Για τον σύγχρονο χρήστη της ελληνικής, για τον νέο ποιητή, ενδέχεται η αξία του Λεξικού Καβάφη να μην είναι μεγάλη. Για τη μελέτη του έργου του Καβάφη όμως είναι τεράστια. Πρόκειται στην ουσία για μια επίσκεψη στο εργαστήρι του ποιητή, για μια γνωριμία από πρώτο χέρι με τα υλικά του. «Μυθιστόρημα λέξεων» είχε αποκαλέσει ο Μιχάλης Πιερής σε αναλυτικό ρεπορτάζ του «Βήματος» στις 3.4.2011 αυτό το μικρό λεξικό. Ενα ιδιότυπο μυθιστόρημα που αφηγείται την έγνοια του ποιητή για τη γλώσσα, την αγωνία του και τις μεθοδικές προσπάθειές του για την κατάκτηση της ομιλούμενης ελληνικής. 

Πηγή: www.tovima.gr

Δημοσιεύτηκε στις 30/12/2012