Η αυταρχική Τουρκία του Ερντογάν

         Του Στέφανου Κωνσταντινίδη*

Οι τελευταίες εξελίξεις στην Τουρκία επιβεβαιώνουν την σταδιακή  εγκαθίδρυση σε αυτή την χώρα ενός αυταρχικού καθεστώτος, εν πολλοίς φασίζουσας νοοτροπίας, κάτω όμως από τον μανδύα της δημοκρατίας, αν αυτή περιοριστεί απλώς στις εκλογικές αναμετρήσεις. Η επίθεση Ερντογάν εναντίον των μέχρι πρότινος συμμάχων του, του κινήματος του Φετουλάχ Γκιουλέν, με τη σύλληψη δεκάδων δημοσιογράφων και άλλων εργαζομένων στον χώρο των μέσων ενημέρωσης, αναδεικνύει το κλίμα  ανελευθερίας έκφρασης που επικρατεί  στον δημόσιο χώρο. Άλλωστε είναι δεκάδες οι δημοσιογράφοι που φυλακίστηκαν στην Τουρκία και δεκάδες οι διώξεις εναντίον των ΜΜΕ που αρνούνται να υποκύψουν στον αυταρχισμό του καθεστώτος.

Πέραν της φίμωσης των ΜΜΕ,  ο Ερντογάν έχει πετύχει τον έλεγχο του δικαστικού σώματος και της αστυνομίας, δύο σώματα που μέχρι πρότινος ελέγχονταν, μερικώς τουλάχιστον, από τους οπαδούς του Γκιουλέν. Ελέγχει επίσης απόλυτα τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες, την περιβόητη ΜΙΤ. Πολλοί αναλυτές, Τούρκοι και ξένοι, θεωρούν ότι το καθεστώς Ερντογάν εξελίσσεται σε ένα αυταρχικό μοντέλο με στήριγμα την οικονομία. Στο μέτρο που η τουρκική οικονομία δεν φαίνεται να αντιμετωπίζει, τουλάχιστον για την ώρα, σοβαρά προβλήματα, ο Ερντογάν θα συνεχίσει να οικοδομεί ένα αυταρχικό κράτος. Για την αντιμετώπιση των αντιπάλων του στον ισλαμικό πολιτικό χώρο,  ο τούρκος Πρόεδρος φαίνεται να έχει κάνει και κάποιες υπόγειες συμφωνίες με τους στρατιωτικούς. Επιρρίπτοντας την ευθύνη στους ανθρώπους του Γκιουλέν για την φυλάκιση των Τούρκων στρατηγών, προχώρησε στην αποφυλάκισή μεγάλου αριθμού από αυτούς. Βεβαίως όμως ο στρατός παραμένει πάντα ένας σοβαρός κίνδυνος για το αυταρχικό καθεστώς του και μάλιστα πολλοί υπενθυμίζουν αυτό που συνέβηκε στον Ατνάν Μεντερές την δεκαετία του 1950. Ο Ερντογάν προσπαθεί πάντως να εξισορροπήσει τη δυναμική που παρουσιάζει ο τουρκικός στρατός με τον απόλυτο έλεγχο της αστυνομίας και των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών.

Στο μέτωπο της διαμάχης με τον παλιό πνευματικό πατέρα του τον μετριοπαθή ισλαμιστή ιμάμη Φετουλάχ Γκιουλέν, έχει βέβαια κερδίσει μέχρι στιγμής μια μάχη αλλά όχι τον πόλεμο. Το κίνημα Γκιουλέν έχει βαθιές κοινωνικές ρίζες και μεγάλη επιρροή στους πιστούς του Ισλάμ. Άντεξε παλιότερα την κεμαλική καταπίεση και κατάφερε να επιβιώσει. Επιπλέον είναι ένα κίνημα με πολλές διασυνδέσεις και εκτός Τουρκίας, ο ίδιος ο ηγέτης του ζει αυτοεξόριστος στις ΗΠΑ και θεωρείται προστατευόμενος των Αμερικανών, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει και μια σημαντική οικονομική ευρωστία. Ακόμη και στο εσωτερικό του ισλαμικού κόμματος AKP, ο Γκιουλέν διαθέτει πάντα μια σχετική απήχηση έστω και αν τα ηγετικά του στελέχη δηλώνουν πίστη στον Ερντογάν τώρα που η πλάστιγγα της νίκης έχει κλίνει υπέρ του. Άλλωστε η πρωθυπουργοποίηση του Αχμέτ Νταβούτογλου περιθωριοποίησε ιστορικά στελέχη του AKP τα οποία εάν το καθεστώς βρεθεί κάποια στιγμή σε κρίση, δεν θα διστάσουν να διαφοροποιηθούν από τον Ερντογάν.

Όσον αφορά τον εξωτερικό παράγοντα, ούτε οι Αμερικανοί ούτε οι Ευρωπαίοι ασκούν πραγματική πίεση στον Ερντογάν για την αναστολή της αυταρχικής πολιτικής του. Από τη μια είναι τα τεράστια οικονομικά, γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά συμφέροντά τους στην περιοχή που δεν τους επιτρέπουν την ανοιχτή ρήξη μαζί του και από την άλλη δεν υπάρχει και εύκολη εναλλακτική λύση για την αντικατάσταση του. Όσο η οικονομία αναπτύσσεται, το αυταρχικό κράτος δεν απειλείται. Στηρίζεται άλλωστε και από την ισλαμική αστική τάξη της Ανατολίας που δημιουργήθηκε τα τελευταία χρόνια, αντίβαρο της αντίστοιχης κοσμικής που δημιούργησε ο κεμαλισμός. Ούτε και η σχετική διεθνής απομόνωση και τα  πολλαπλά προβλήματα με τα γειτονικά της κράτη, απειλούν το καθεστώς.

Ξαναγυρίζοντας στον εσωτερικό παράγοντα υπάρχουν ασφαλώς οι Κούρδοι που θα μπορούσαν να απειλήσουν το καθεστώς. Όμως ο Ερντογάν έχει κάνει τις μεγαλύτερες παραχωρήσεις που έγιναν ποτέ στο κουρδικό στοιχείο, έστω και περιορισμένες, από την εποχή της ίδρυσης της Τουρκικής Δημοκρατίας. Συνεχίζει μάλιστα τον διάλογο, έστω και αναποτελεσματικό, και με τον ίδιο τον φυλακισμένο κούρδο ηγέτη του PKK τον Αμπντουλάχ Οτσαλάν.

Συμπερασματικά, για την ώρα, το αυταρχικό καθεστώς Ερντογάν δεν φαίνεται να απειλείται από κάπου. Όσοι μάλιστα υποστηρίζουν κατά καιρούς ότι η Τουρκία θα διαλυθεί, τρέφουν μάλλον αυταπάτες. Βεβαίως το μέλλον είναι αόρατον και τίποτε δεν αποκλείεται, προπάντων που η τράπουλα ανακατανέμεται στην περιοχή και επανασχεδιάζεται ο χάρτης της.  Η ανάλυση αυτή όμως περιορίζεται στα σημερινά πραγματικά δεδομένα, τα οποία, εντούτοις, αφήνουν απεριόριστες δυνατότητες σε Λευκωσία και Αθήνα να προστατεύσουν τα συμφέροντα τους. Δυνατότητες που υπονομεύονται μόνο από την έλλεψη στρατηγικής και οράματος από τις δύο πρωτεύουσες. Αυτό όμως χρειάζεται μια ξεχωριστή ανάλυση για την οποία δεν υπάρχει εδώ ο χώρος.

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Κεμπέκ του Καναδά και επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Κρήτης.

* .E-mail   stephanos.constantinides@gmail.com