Σε πείσμα των μεταμοντέρνων υπάρχει συνέχεια του ελληνισμού

Από τον Ομηρο έως τον Ρίτσο

 Κώστα Γεωργουσόπουλου

Επιτέλους μια επαναστατική πρόταση στη μελέτη του διαχρονικού ελληνικού πολιτισμού
Οσοι κολυμπάμε, δάσκαλοι και μαθητές, έναν και μισό αιώνα τώρα στα θολά νερά της εκπαίδευσης έχουμε, εκόντες άκοντες, δεχτεί μια σχιζοφρενική αντιμετώπιση της Λογοτεχνίας. Υπάρχουν καλές, άριστες ή μέτριες ιστορίες της Αρχαίας, Βυζαντινής και Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Θεωρητικά, βέβαια, σέρνονται θεωρίες για τη συνέχεια ή την ασυνέχεια της ελληνικής παιδείας και της γλώσσας αλλά κανένας έλληνας ιστορικός της Λογοτεχνίας δεν είχε τολμήσει να δοκιμάσει μια ιστορική επισκόπηση της Λογοτεχνίας που γράφτηκε σε γλώσσα ελληνική από τον Ομηρο έως τον Ρίτσο. Ανάλογες τόλμες επιχειρήθηκαν από έλληνες (Τρυπάνης) ή ξένους μελετητές ή μεταφραστές, αλλά περιορίστηκαν σε ποιητές αυτής της μακράς περιόδου.

Και ιδού τώρα ο αιώνιος έφηβος και ως εκ τούτου τολμηρός και ανατρεπτικός Στυλιανός Αλεξίου από την κορυφή της ενενηντάχρονης πείρας του, ο μοναδικός μετά τον Κουμανούδη, τον Ραγκαβή, τον Ξανθουδίδη έλληνας επιστήμονας που κατόρθωσε να συνδυάσει την προϊστορική αρχαιολογία με τη λογοτεχνική παραγωγή του Καζαντζάκη και του Σεφέρη, ρίχνει κυριολεκτικά προκλητικά στην πνευματική μας αγορά έναν πολυσέλιδο τόμο με τον πρωτοφανή για την παιδεία μας και τη φιλολογική μας παράδοση τίτλο: «Ελληνική Λογοτεχνία από τον Ομηρο στον 20ό αιώνα» (Εκδόσεις Στιγμή).

Εριδες έχουν κατά καιρούς προκύψει για θέματα περιοδολόγησης των βασικών περιόδων.

Το σημαντικό κριτήριο αυτών των ερίδων αυτών ήταν η γλώσσα. Οι χωρίζοντες επιχειρηματολογούσαν στο γεγονός πως η γλώσσα διακρινόταν για τις σαφείς τρεις διαφορετικές φάσεις της εξέλιξής της. Κανένας δεν έβλεπε πως οι γλωσσικές διαφορές ανάμεσα στη γλώσσα του Ομήρου και του Ησιόδου με τη γλώσσα του λόγγου και των ελληνικών μυθιστορημάτων ήταν μεγαλύτερες και σχεδόν χαώδεις με τις διαφορές ανάμεσα στην Καινή Διαθήκη και τον Προκόπιο ή το έπος του Διγενή και την Ερωφίλη. Και όμως συγκροτούσαν ενιαία ιστορία της Αρχαίας Λογοτεχνίας (από τον Ομηρο στον Μένανδρο π.χ.) και ενιαία Ιστορία της Βυζαντινής (από τον Προκόπιο έως τον Πτωχοπρόδρομο, π.χ.) και ενιαία της Νεοελληνικής (από τον Γεωργιλλά έως τον Σκαρίμπα!).

Αυτήν τη σχιζοφρένεια ήρθε με μια κλωτσιά και ανέτρεψε ο Αλεξίου. Η γλώσσα της Λογοτεχνίας από τον Ομηρο έως σήμερα είναι η ελληνική, που εξαιτίας των τριών χιλιάδων ετών συνεχούς χρήσης, έχει φάσεις, αλλοιώσεις, φθορές, απώλειες και εμπλουτισμούς, δάνεια και αντιδάνεια αλλά οι μεταξύ των φάσεων διαφορές δεν είναι μεγαλύτερες απ΄ ό,τι οι φάσεις άλλων ευρωπαϊκών με ιστορία χιλίων μόνο ετών. Ο Οράτιος και ο Σενέκας έχουν μεγαλύτερη απόσταση από τον ιταλό Λεοπάρντι και τον Ρουμάνο Καράτζιαλε απ΄ ό,τι έχει ο Πλάτων από τον Ροΐδη. Από τη στιγμή που ο Αλεξίου ξεπερνούσε τα τρομοκρατικά σύνδρομα των οπαδών της ασυνέχειας, ανακάλυψε πως η Λογοτεχνία με την ευρύτερη σημασία της (ρητορική, φιλοσοφία, ιστορία κ.λπ.) από τα ομηρικά έπη έως το «Αξιον εστί», το «Μυθιστόρημα» και τη «Σονάτα του Σεληνόφωτος» κατέβαινε από τις πηγές προς τη θάλασσα ρέοντας σε μια ενιαία κοίτη, περνώντας από καταρράκτες, λίμνες, λιμνάζοντα έλη, καμπίσιες απλωσιές. Και αποφάσισε να αφηγηθεί αυτήν την πορεία, αυτόν τον ρουν που δεν γνωρίζει σύνορα, φραγμούς, ιδεολογήματα, προκαταλήψεις, δόγματα και κυρίως μόδες. Αλλά κι αν ακόμη ένας λόγιος συλλάβει αυτήν την ενότητα που εγγυάται τη συνεχώς ανατροφοδοτούμενη γλώσσα, αν δεν έχει εποπτεία ενός τρομακτικού και ειδολογικά διαφοροποιημένου υλικού δεν μπορεί να τιθασεύσει το θηρίο, να το δαμάσει. Αφού ειδικευμένοι μελετητές του επικού ιδιώματος, ή του αρχαϊκού, του υμνογραφικού ή του δημώδους λυρισμού, αφιερωμένοι στην ιστοριογραφική μεθοδολογία, τη ρητορική, τη σοφιστική εριστική, τη δραματουργική ποικιλία χρειάζονται χρόνια και μόχθο να αφηγηθούν μικρές και ειδικευμένες περιόδους καλλιεργημένης γραφής, πόσος λοιπόν μόχθος και πόση συσσώρευση ειδικών και ποικίλων μορφών, στυλ, απαιτούνται για να καλύψει κανείς την πορεία από την «Οδύσσεια» του Ομήρου στον «Ερωτόκριτο» και από τη «Φλογέρα του Βασιλιά» στην «Οδύσσεια» του Καζαντζάκη. Από τη Σαπφώ στον Ελύτη και από τον Αισχύλο στον Βερναρδάκη και από τον Θουκυδίδη στον Παπαρρηγόπουλο. Από τον Λουκιανό στον Κονδυλάκη. Αυτόν τον άθλο επεδίωξε και τον κατόρθωσε ο Αλεξίου.

Το τολμηρό του αυτό κατόρθωμα είναι εκτός των άλλων και υπόδειγμα σαφήνειας και ακρίβειας. Γράφει την ιστορία της ελληνικής λογοτεχνικής διαχρονίας σταματώντας στις μεγάλες κορυφές, στις οάσεις, στις πηγές, στους σταθμούς της πνευματικής οδοιπορίας της ελληνικής λογοτεχνικής περιπέτειας. Τολμά να αποσιωπά κείμενα που στην εποχή τους έγιναν μόδα. Τολμά να αποκαταστήσει κείμενα που άλλοι ιστορικοί είτε απαξίωσαν με τη σιωπή ή τα κατακρεούργησαν με αρνητικό νυστέρι.

Ο σοφός αρχαιολόγος εγκαθιδρύει ένα λογοτεχνικό Μουσείο αφήνοντας στην αποθήκη θραύσματα και τυπικά ευρήματα βιοτεχνικής παραγωγής και εξαίροντας μοναδικές οντότητες περίβλεπτες και ακεραιωμένες. Ο σοφός εκδότης και ανθολόγος, ο ειδικός του «Ερωτόκριτου», ο σολωμιστής ακολουθεί και στην «Ιστορία» του την ίδια μέθοδο. Θυσιάζει πολλά για να αποκαλύψει και να ανακαλύψει τα λίγα που αξίζουν να γαλβανίσουν συνειδήσεις και να μορφώσουν μια ανθεκτική αισθητική ηθική. Το έργο του Στυλιανού Αλεξίου απευθύνεται στους πολλούς, στην εκπαιδευτική κοινότητα δασκάλων και μαθητών, στον μέσο Ελληνα που διψά να έχει έναν μπούσουλα να πορεύεται και ένα κλειδί να ανοίγει πόρτες ερμητικά κλειστές έως τώρα.

Η «Ελληνική Λογοτεχνία από τον Ομηρο στον 20ό αιώνα» είναι το εγχειρίδιο που έλειπε από την εκπαίδευσή μας. Παρέχει ό,τι αναγκαίο χρειάζεται να έχει στο κεφάλι του ένας άνθρωπος που φιλοδοξεί να αισθάνεται και να δείχνει μορφωμένος.