Οταν οι Ολλανδοί βοσκοί κήρυξαν τον πόλεμο στη Βρετανική Αυτοκρατορία!.. Οι Μπόερς, τα όπλα και τα διαμάντια

ΠΑΟΥΛ ΚΡΟΥΓΚΕΡ, ο ηγέτης του Τράνσβααλ και αρχηγός των Μπόερς. Αποδείχθηκε ο πλέον ισχυρός αντίπαλος των βρετανικών επεκτατικών τάσεων στην Αφρική. Δεινός διπλωμάτης, εύστροφος πολιτικός και εμπνευσμένος στρατιωτικός ηγέτης, κατάφερε πλήγμα εναντίον της πανίσχυρης ως την αυγή του 20ού αιώνα Βρετανικής Αυτοκρατορίας

Ζήκα, Χριστίνα
Ο Πάουλ (Στέφανους Γιοχάνες Πάουλους) Κρούγκερ γεννήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 1825 στην Αποικία του Ακρωτηρίου, στη Νότια Αφρική. * Καθώς μαρτυρεί και το όνομά του, οι πρόγονοί του δεν ήταν Ολλανδοί, όπως οι περισσότεροι λευκοί κάτοικοι της γενέτειράς του, αλλά Πρώσοι. * Λίγο προτού γιορτάσει τα δέκατα γενέθλιά του, οι ευκατάστατοι γαιοκτήμονες γονείς του έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του Τράνσβααλ. * Ο μικρός Πάουλ δεν πήγε σχολείο. Δαιμόνιο και ανήσυχο πνεύμα, όμως, έμαθε γραφή και ανάγνωση μόνος του. * Εφηβος ακόμη απέκτησε την πρώτη του φάρμα. Τη βάφτισε «Ρεματιά». Πρέπει να ήταν μάλλον από τους ελάχιστους, αν όχι ο μοναδικός δεκαεξάχρονος, που είχε καταφέρει κάτι τέτοιο στην περιοχή. *
Ενα χρόνο μετά ο νεαρός γαιοκτήμονας αποφάσισε να παντρευτεί. Στα 17 του είχε γίνει πατέρας. Η σύζυγός του Μαρία και το παιδί όμως πέθαναν τέσσερα χρόνια αργότερα από ελονοσία. * Ξαναπαντρεύτηκε σχεδόν αμέσως ­ και μάλιστα την πρώτη εξαδέλφη της γυναίκας του, την Τζεζίνα ντι Πλέσις. Απέκτησε μαζί της 16 παιδιά. * Οταν τον Ιανουάριο του 1852 ο τότε ηγέτης του Τράνσβααλ Αντριους Πρετόριους συνήψε τη Συνθήκη του Σαντ Ρίβερ με τους εκπροσώπους της Μεγάλης Βρετανίας, ο Πάουλ ήταν παρών. Τρία χρόνια αργότερα θα γινόταν μέλος της επιτροπής που συνέταξε το Σύνταγμα της νεοσύστατης δημοκρατίας. * Το 1887, όταν οι Βρετανοί προσήρτησαν το Τράνσβααλ, ο Κρούγκερ αναδείχθηκε ηγέτης των συμπατριωτών τους στον αγώνα τους για την ανεξαρτησία. * Επισκέφθηκε την Αγγλία γι' αυτόν τον σκοπό (το 1877 και το 1878), για να πείσει την κυβέρνηση Ντισραέλι να ανακαλέσει την προσάρτηση. * Η αποστολή του στο Λονδίνο απέτυχε, αλλά ο ίδιος είχε αναδειχθεί αδιαμφισβήτητη ηγετική μορφή. * Αργότερα εναπόθεσε (μάταια) τις ελπίδες του στην κυβέρνηση του Γλάδστωνος. * Τον Δεκέμβριο του 1880 τέθηκε επικεφαλής του ένοπλου αγώνα των Μπόερς. * Εξελέγη πρόεδρος της Δημοκρατίας του Τράνσβααλ τρία χρόνια αργότερα, οπότε και επισκέφθηκε για τρίτη φορά το Λονδίνο, αυτή τη φορά για να υπογράψει νέα συνθήκη με τη βρετανική κυβέρνηση. Η συνθήκη αυτή μετέβαλε τα δυτικά σύνορα. Επιστρέφοντας οι σχέσεις της χώρας του με την Αποικία του Ακρωτηρίου είχαν οξυνθεί. * Το 1885 αναγκάστηκε να αποδεχθεί τη βρετανική επικυριαρχία (προτεκτοράτο) επί της Μπετσουαναλάνδης και την έμμεση επέκταση της Αποικίας του Ακρωτηρίου προς Βορράν. * Το 1890 συνειδητοποίησε ότι η ταυτότητα του λαού του Τράνσβααλ (του «λαού του Θεού», όπως τον αποκαλούσε) κινδύνευε από τα «αποβράσματα της κοινωνίας, τους «Ουιτλάντερς», τους ξένους χρυσοθήρες που είχαν κατακλύσει την περιοχή. Ετσι αποφάσισε να τους αποκλείσει από το Κοινοβούλιο (Volksraad), στο οποίο αντιπροσωπεύονταν μόνο οι εργαζόμενοι στα ορυχεία. * Χρυσωρύχοι, αδαμαντωρύχοι και επιχειρηματίες τού κήρυξαν πόλεμο. Δεν συμφωνούσαν με την «εθνικιστική» πολιτική του στο θέμα των σιδηροδρόμων, η οποία, καθώς υποστήριζαν, είχε αποτέλεσμα την κατακόρυφη άνοδο της τιμής του χρυσού. Αυτό σήμαινε ότι από το 1890 και μετά άρχισε να αντιμετωπίζει τη δυσαρέσκεια αρκετά μεγάλης μερίδας του πληθυσμού. Χωρίς δικαίωμα ψήφου, όμως, οι ξένοι δεν μπορούσαν να τον κλονίσουν από την εξουσία. * Στις εκλογές του Μαΐου 1898 εξελέγη πρόεδρος σχεδόν παμψηφεί. * Στις 9 Οκτωβρίου 1899 απέστειλε τελεσίγραφο στο Λονδίνο ζητώντας από τους Βρετανούς να αποσύρουν τα στρατεύματά τους από τα σύνορα. «Αυτό που θέλετε στην πραγματικότητα είναι η χώρα μας» έγραφε στον βρετανό υπουργό Αποικιών Ιωσήφ Τσάμπερλεν. * Δύο ημέρες αργότερα ξεσπούσε ο περίφημος Πόλεμος των Μπόερς. * Χρειάστηκαν 450.000 εκπαιδευμένοι βρετανοί στρατιώτες για να υποτάξουν τελικά τους 88.000 άνδρες του Κρούγκερ. * Ο «άχρηστος» αυτός πόλεμος κόστισε τη ζωή σε 6.000 βρετανούς (άλλοι 16.000 πέθαναν από τυφοειδή πυρετό) και σε τουλάχιστον 26.000 νοτιοαφρικανούς Μπόερς. Σε αυτόν τον πόλεμο για πρώτη φορά «εγκαινιάστηκαν» τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου είχαν εγκλειστεί 150.000 γυναίκες, παιδιά και αφρικανοί εργάτες που είχαν βοηθήσει τους μαχητές. * Ο Κρούγκερ διατήρησε το αξίωμά του ως το 1902, μετά το τέλος του Πολέμου των Μπόερς, όταν οι άνδρες του αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν απέναντι στις βρετανικές πιέσεις και αυτός αναγκάστηκε να φυγαδευθεί στην Ολλανδία το 1902. * Πέθανε στην Ελβετία τον Ιούλιο του 1904. * Η μετακομιδή της σορού του στην Πρετόρια έγινε λίγους μήνες αργότερα.


Καλοκαίρι του 1867. Ο ήλιος δεν έχει ακόμη αρχίσει να δύει. Η αυγουστιάτικη ατμόσφαιρα είναι υγρή και ζεστή. Ενας δεκαπεντάχρονος ντόπιος παίζει ανέμελα στις όχθες του ποταμού Οράγγη. Ξαφνικά αρχίζει να τρέχει προς το σπίτι του. «Κοιτάξτε τι βρήκα! Κοιτάξτε τι βρήκα!..». Εκείνη την ώρα βεβαίως δεν είχε συναίσθηση ότι με το παράξενο «πέτρωμα» που κρατούσε στα χέρια του, ένα λασπωμένο αντικείμενο που θύμιζε γυαλί αλλά δεν ήταν, άλλαζε τον ρου της Ιστορίας. Ο νοτιοαφρικανός πιτσιρικάς είχε δείξει στους γονείς του το πρώτο διαμάντι. Το «χωριό» του, το Κίμπερλι, θα γινόταν η μεγαλύτερη αδαμαντοπαραγωγός περιοχή του κόσμου.

Εντεκα χρόνια νωρίτερα, τον Μάιο του 1856, αφρικανοί αχθοφόροι μετέφεραν με ένα κουβούκλιο στις πλάτες τους έναν ισχνό μεσόκοπο Σκωτσέζο. Εναν άνδρα που φλεγόταν από πυρετό, εξασθενημένο από τη δυσεντερία και την ελονοσία. Ο άνδρας αυτός μέσα σε 20 μήνες είχε διανύσει περίπου 4.000 χιλιόμετρα ταξιδεύοντας πότε πεζή, πότε με βόδι, πότε με μονόξυλο. Μόλις οι μαύροι βαστάζοι ακούμπησαν το κουβούκλιο στο έδαφος, ο Σκωτσέζος γονάτισε και προσευχήθηκε στον Θεό. Ηταν ο ιεραπόστολος και εξερευνητής δόκτωρ Ντέιβιντ Λίβινγκστον, ο πρώτος Ευρωπαίος που διέσχισε την αφρικανική ήπειρο από ακτή σε ακτή. Ως τότε η εικόνα των Βρετανών για τη Μαύρη Ηπειρο ήταν ζοφερή. «Ακούγαμε ότι οι κεντρικές περιοχές της Νότιας Αφρικής ήταν σαν φλεγόμενες βάτοι. Ερημιές γεμάτες φίδια, άγονες εκτάσεις τις οποίες έκαιγαν "δηλητηριώδεις" άνεμοι που έσπερναν αρρώστιες και όπου ζούσαν λίγες διάσπαρτες φυλές άγριων βαρβάρων...» έγραφε τον Δεκέμβριο του 1856 η «London Journal». Η εικόνα που μετέφερε μετά το μεγάλο οδοιπορικό του ο δόκτωρ Λίβινγκστον όμως ήταν πολύ διαφορετική. Ο ιεραπόστολος από τη Σκωτία μιλούσε για μια πανέμορφη ήπειρο, γεμάτη καρποφόρα δέντρα, με πολλή σκιά, η οποία υδρευόταν από το πιο τέλειο φυσικό δίκτυο: τους ποταμούς της.


Μόνο που ο δόκτωρ Λίβινγκστον (συνειδητά ή ασυνείδητα) είχε διαπράξει έγκλημα εις βάρος των ιθαγενών. «Το ιεραποστολικό έργο θα έχει επιτυχία μόνο αν συνοδευθεί από εμπορικές επιχειρήσεις. Μόνο αυτά τα δύο, ο χριστιανισμός και το εμπόριο, παράγουν πολιτισμό» ισχυρίστηκε κατά την επιστροφή του, ανοίγοντας τις αποικιοκρατικές ορέξεις της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Τέλη του 19ου αιώνα. Του αιώνα που σφραγίζεται από τη βασίλισσα Βικτωρία. Του αιώνα που χαρακτηρίστηκε βρετανικός. Το Λονδίνο είχε βάλει τη σφραγίδα του σε όλον τον κόσμο. Ο,τι στιγμάτισε την εποχή είχε επάνω του βρετανικό σήμα: από το μοντέλο των ανθρακωρυχείων και τη βιομηχανική αξιοποίηση του ατμού ως τα πολιτικά πρότυπα και το μοντέλο των κοινωνιών της βιομηχανικής επανάστασης. Στη Γαλλία και στην Ιταλία τα τρένα κινούνταν αριστερά (όπως τα αυτοκίνητα στην Αγγλία), ακριβώς επειδή ήταν σχεδιασμένα από βρετανούς μηχανικούς. Ακόμη και ο χρόνος σε όλον τον κόσμο από το Γκρίνουιτς προσδιοριζόταν. Στη Βρετανία είχαν γεννηθεί το τένις, το γκολφ και το ποδόσφαιρο, με τα οποία διασκέδαζαν οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι της «καλής κοινωνίας». Η Βρετανική Αυτοκρατορία βρισκόταν στον κολοφώνα της δόξας της. Και ήταν η μόνη αυτοκρατορία του κόσμου. Οι «αντίπαλοι» κονκισταδόρες Ισπανοί είχαν εξαντληθεί και είχαν εγκαταλείψει τον επεκτατικό αγώνα. Η αυτοκρατορία τους είχε διαλυθεί και είχε κατατμηθεί σε μικρές «αναρχούμενες» δημοκρατίες. Η ολλανδική αυτοκρατορία είχε συρρικνωθεί. Ηταν ασήμαντη ως ανταγωνιστής πια. Η Γερμανία μπορούσε να παραιτηθεί από τις βλέψεις της εξαγοραζόμενη ­ και μάλιστα με χαμηλό σχετικά τίμημα (τουλάχιστον έτσι πίστευαν οι βρετανοί πολιτικοί). Οσο για τη Γαλλία, εξαντλημένη από τους ναπολεόντειους πολέμους και τις επεκτατικές βλέψεις της, είχε κατ' ουσίαν αποσυρθεί. Ολη η δόξα ανήκε στη Βρετανία. Και ο κόσμος όλος της ανήκε. Το Λονδίνο ήταν η κεφαλή και τα υπόλοιπα μέλη του σώματος ήταν οι κτήσεις της απανταχού της γης. Η κάμψη θα άρχιζε μόνο μετά το τέλος του αιώνα, ο οποίος σφράγισε μια ολόκληρη εποχή: τη βικτωριανή.


Ο Λίβινγκστον φυσικά δεν ήταν ο πρώτος που πάτησε το πόδι του στην Αφρική. Απλώς είχε καταφέρει να διεισδύσει στο απροσπέλαστο ως τότε εσωτερικό της, επιβιώνοντας στο αφιλόξενο έδαφος από την ελονοσία και τον κίτρινο πυρετό. Πριν από το μεγάλο ταξίδι του οι Βρετανοί είχαν καταλάβει από τους ολλανδούς αποίκους το Ακρωτήριο στη Νότια Αφρική (1806), οι Γάλλοι είχαν εισβάλει στην Αλγερία (1830), όπου μαζί με αυτούς είχαν εγκατασταθεί περίπου 170.000 λευκοί άποικοι ­ κυρίως ισπανικής, ιταλικής και μαλτέζικης καταγωγής ­ και περίπου 3.000 Πορτογάλοι ζούσαν στην Ανγκόλα και στη Μοζαμβίκη. Αλλες 200.000 Ευρωπαίοι είχαν διασπαρεί στην υπόλοιπη ήπειρο.

Το αποικιακό κόσμημα των Βρετανών ως τότε ήταν η Ινδία. Αυτήν ήθελαν οι Αγγλοι να προστατεύσουν από τις επιβουλές των ανταγωνιστών τους. Γι' αυτό και «έφραξαν» τον δρόμο προς αυτή χρησιμοποιώντας ως προστατευτική ασπίδα τους τις αφρικανικές κτήσεις. Τη Βόρεια Αφρική την ήλεγχαν (ήδη από το 1875 η Βρετανία είχε αγοράσει τις μισές μετοχές της Διώρυγας του Σουέζ). Επρεπε να ελέγξουν και τη Νότια Αφρική για να κλείσουν το «πέρασμα». Υπήρχε όμως ένα και μοναδικό εμπόδιο: οι Μπόερς. Αυτοί παρακώλυαν το αποικιοκρατικό σχέδιο που προέβλεπε μια ζώνη βρετανικών κτήσεων από το Κάιρο ως το Ακρωτήριο, τη δική τους τη γη.


«Μπόερ» στα ολλανδικά σημαίνει αγρότης. Γιατί κυρίως αγρότες και κτηνοτρόφοι έγιναν οι απόγονοι των ολλανδών αποίκων που είχαν φθάσει στο Ακρωτήριο ήδη από τα τέλη του 17ου και του 18ου αιώνα. Οι Μπόερς είχαν «ριζώσει» επί περίπου 200 χρόνια στη Νότια Αφρική και ένιωθαν «ντόπιοι». Ντόπιοι αλλά λευκοί. Και προκειμένου να προστατεύσουν τις περιοχές τους από τις βρετανικές βλέψεις δεν θα δίσταζαν να πάρουν τα όπλα. Εστω και αν επρόκειτο για τον πρώτο πόλεμο στη Μαύρη Ηπειρο όπου λευκοί θα πολεμούσαν εναντίον λευκών! Διότι τώρα πια είχαν ισχυρό κίνητρο. Δεν ήταν μόνο ο ιδιότυπος νοτιοαφρικανικός «εθνικισμός» τους που θιγόταν. Ηταν και τα πλούσια κοιτάσματα που είχαν ήδη γίνει μαγνήτης για χιλιάδες ευρωπαίους τυχοδιώκτες.

Γύρω στο 1830 οι Μπόερς δημιούργησαν δύο ανεξάρτητα κράτη στη Νότια Αφρική: τη Δημοκρατία του Τράνσβααλ και το Ελεύθερο Κράτος της Οράγγης. Περί τα μέσα του αιώνα η υπόλοιπη περιοχή είχε διαιρεθεί: υπήρχαν μερικά μικρά ανεξάρτητα κρατίδια και οι βρετανικές αποικίες του Ακρωτηρίου και του Νατάλ.

1877. Δέκα χρόνια μετά την ανακάλυψη του πρώτου διαμαντιού. Τα βρετανικά στρατεύματα εισβάλλουν στο Τράνσβααλ και οι Αγγλοι συγκροτούν στην Πρετόρια μια κυβέρνηση από βρετανούς υπαλλήλους. Τρία χρόνια αργότερα οι Μπόερς ξεσηκώνονται εναντίον των Βρετανών, οι οποίοι αναπτύσσουν πλέον τις επιχειρήσεις τους με ορμητήριο το Νατάλ, όπου έχουν προσαρτήσει και τη Χώρα των Ζουλού (τη Ζουλουλάνδη). Την Αγγλία την κυβερνά ο Γλάδστων, ο οποίος προσπαθεί να επιλύσει τη διαφορά με ειρηνικά μέσα.


1884. Δεκαεπτά χρόνια μετά την ανακάλυψη του πρώτου διαμαντιού. Στο Τράνσβααλ ανακαλύπτονται τώρα πλουσιότατες φλέβες χρυσού. Δίπλα στην Πρετόρια αναπτύσσεται το Γιοχάνεσμπουργκ, το οποίο εξελίσσεται σε κέντρο της εξορυκτικής βιομηχανίας χρυσού. Ο ανταγωνισμός για την κυριαρχία στην Αφρική εντείνεται με την απροσδόκητη δυναμική είσοδο των Γερμανών στο παιχνίδι της αποικιοκρατίας. Ο καγκελάριος Μπίσμαρκ ανησυχεί για την επέκταση των Βρετανών και σε μια έκρηξη οργής απειλεί με μια ηπειρωτική συμμαχία που θα συνένωνε όλους τους ευρωπαϊκούς στόλους εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας. Με πρότασή του συνέρχεται στο Βερολίνο μια διάσκεψη 14 εθνών με σκοπό τη διευθέτηση του προβλήματος των εδαφικών διεκδικήσεων στην Αφρική. Με δική του παρέμβαση οι Βρετανοί την ίδια χρονιά υπογράφουν στο Λονδίνο την ανεξαρτησία του Τράνσβααλ. Θέτουν όμως έναν όρο: να μην έχει δικαίωμα να υπογράφει συμφωνίες με άλλα κράτη χωρίς τη συγκατάθεση του Λονδίνου. Εξαίρεση αποτελεί μόνο η δημοκρατία της Οράγγης. Ακόμη και μετά την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου όμως οι Βρετανοί επιμένουν στην πολιτική κύκλωσης των Μπόερς με τις δικές τους κτήσεις. Οι χώρες του αρχικού βρετανικού εποικισμού ωστόσο έχουν γίνει αυτοκυβερνώμενες κοινότητες λευκών. Οι δεσμοί που ενώνουν τους νέους εποίκους με το Λονδίνο είναι περισσότερο συναισθηματικοί παρά νομικοί.

1897. Πρωθυπουργός της Βρετανίας είναι ο λόρδος Σόλσμπερι και υπουργός Αποικιών ο Ιωσήφ Τσάμπερλεν. Εργο του τώρα είναι να προστατεύσει τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας με πιο διπλωματικά μέσα, όπως η προσχώρηση των αποικιών σε ένα Ανώτατο Αυτοκρατορικό Συμβούλιο και σε μια Τελωνειακή Ενωση η οποία θα τελεί υπό την επίβλεψη του Λονδίνου. Το σχέδιο όμως αποτυγχάνει. Ως το 1890 τα «παζάρια» οδηγούν σε μια εύφλεκτη ειρήνη. Οι ισορροπίες μεταξύ των Ευρωπαίων κρατιούνται πάνω σε τεντωμένο σχοινί. Το ίδιο και οι σχέσεις με τους Μπόερς.

Τα χρυσωρυχεία και τα αδαμαντωρυχεία του Τράνσβααλ έχουν συγκεντρώσει πλήθος ξένους (Uitlanders), οι οποίοι φθάνουν να ξεπεράσουν σε αριθμό τους «αυτόχθονες» Μπόερς. Οι ολλανδικής καταγωγής αγρότες όμως αμύνονται σθεναρά. Πρόεδρός τους είναι ένας ισχυρός άνδρας, τον οποίο λατρεύουν: ο Πάουλ Κρούγκερ. Αυτός τους εμπνέει, αυτός τους καθοδηγεί, αυτός τους «εγγυάται» τη νίκη. Είναι ο «λέων του Τράνσβααλ» ­ έτσι τον φωνάζουν χαϊδευτικά ­, ο μεγάλος και πανίσχυρος «Ουμ», ο «Θείος» τους. Ο Κρούγκερ επιβάλλει εξοντωτική φορολογία κατά των ξένων. Επίσης αρνείται να δώσει δικαίωμα ψήφου στους ουιτλάντερς «εισβολείς». Υστερα από μια αποτυχημένη στρατιωτική απόπειρα ανατροπής του οι Βρετανοί χρησιμοποιούν τη μέθοδο του «Δούρειου Ιππου». Υποκινούν δηλαδή εξέγερση των δυσαρεστημένων Ουιτλάντερς. Ως τότε οι Μπόερς δεν είχαν οργανωμένο στρατό. Τώρα όμως αγοράζουν όπλα. Και αποδεικνύονται δεινότατοι πολεμιστές. Ο Κρούγκερ ζητεί από τη Μεγάλη Βρετανία να παραιτηθεί από την αξίωσή της για επικυριαρχία στη χώρα του. Το Λονδίνο δεν υποχωρεί. Ούτε όμως και ο «Θείος» των γενειοφόρων αγροτών. Ο «λέων» επιδίδει τελεσίγραφο στους Βρετανούς, το οποίο εκπνέει στις 12 Οκτωβρίου 1899. Ο Πόλεμος των Μπόερς έχει αρχίσει...

Πηγή: Το Βήμα