Την ώρα της κρίσης

λήμματα

Του Βασίλη Παπαβασιλείου

αυτοεξαίρεση. Ενα από τα μεγαλύτερα κακά μιας ομαδικής καταστροφής είναι ότι δεν κάνει διάκριση μεταξύ δικαίων και αδίκων. Είναι, δηλαδή, σαν να καταργείται στην πράξη μια αρχή με την οποία, υποτίθεται, γαλουχούνται οι άνθρωποι ενόψει της «κανονικής ζωής» που τους περιμένει. Να ξεχωρίζεις το καλό από το κακό, το σωστό από το λάθος, το δίκαιο από το άδικο, τον Ιησού από τον Βαραββά, είναι ο βασικός πυλώνας της ηθικής παιδείας του ανθρώπου, η πεμπτουσία του προτάγματος της ενάρετης ζωής. Αυτό ακριβώς σου απαγορεύει η ομαδική καταστροφή ή (παραλλαγή της) η αυτοκαταστροφή μιας συλλογικότητας: να νιώθεις ενάρετος εσύ ανάμεσα σε φαύλους, άξιος ανάμεσα σε τιποτένιους, αθώος ανάμεσα σε ένοχους. Η κοινή ιδιότητα του ναυαγού έρχεται και επικαλύπτει τις μανιχαϊστικές διχοτομήσεις ιδεών, συμπεριφορών και χαρακτήρων. Ετσι συμβαίνει όταν βουλιάζει το καράβι που μεταφέρει έναν λαό στη θάλασσα της Ιστορίας. Γι' αυτό, σε τέτοιες ώρες, είναι ανέντιμη (κάτι περισσότερο: μάταιη) οποιαδήποτε προσπάθεια αυτοεξαίρεσης του οποιουδήποτε από τον κύκλο της συμφοράς. Μπορεί να μην υπήρξες προσωπικά φυσικός συναυτουργός της γενικής κατάρρευσης, υπήρξες όμως θεατής της. Ξετυλίχτηκε μπροστά στα μάτια σου και, μέχρι νεωτέρας διαταγής, ενοχοποιητικός παράγοντας δεν είναι μόνο τα χέρια μας που απεργάζονται το κακό αλλά και τα μάτια μας που το βλέπουν να διαπράττεται.

δανεικά. Στην ελληνική γλώσσα, συνώνυμο του «αγύριστα». Υπάρχουν και οι διασκεδαστικοί τύποι, πολιτικοί μεταπολιτευτικής κοπής, οι οποίοι, αφού βύθισαν τη χώρα στο χρέος, επαγγέλλονται σήμερα μια Ελλάδα «αυτοδύναμη», που θα ζει «χωρίς δάνειες δυνάμεις», και άλλες παρόμοιες αερολογίες της δεκάρας. Φαίνεται πως εμπνέονται με μεγάλη καθυστέρηση από τον λόγο του Ραλφ Βάλντο Εμερσον: «Από την πράξη του δανεισμού ξεπηδάει αμέσως και μια άλλη συνέπεια: το αίσθημα της ανωτερότητας ή της κατωτερότητας, που ανάλογα δημιουργείται σ' εκείνον που κάνει την ευεργεσία και σ' εκείνον που την αποδέχεται. Η πράξη παραμένει στη μνήμη και τη δική του και του γείτονά του και κάθε καινούργια παρόμοια πράξη μεταλλάζει τις σχέσεις ανάμεσά τους. Πολύ γρήγορα θα διαπιστώσει αυτός που δανείστηκε πως καλύτερα να έσπαζε το πόδι του παρά να πήγαινε να δανειστεί κάτι, και πως "ακριβοπληρώνει κανείς το πράγμα που ζήτησε"».

επιζώντες. Στην περίπτωση ενός ομαδικού ναυαγίου (βλ. λήμμα «Αυτοεξαίρεση») το φορτίο της συντριβής το επωμίζονται οι επιζώντες. Είναι σαν να μην μπορούν να αντέξουν το βάρος ότι «αυτοί σώθηκαν ενώ οι άλλοι βούλιαξαν», για να θυμηθούμε τον Πρίμο Λέβι και την τραγική του μοίρα. Διασωθείς του Αουσβιτς, ο Λέβι (στον οποίο χρωστάμε τη συγκλονιστική μαρτυρία από το μέγα θυσιαστήριο του 20ού αιώνα με τίτλο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», «ένα βιβλίο που θα το βρούμε μπροστά μας τη μέρα της Δευτέρας Παρουσίας», κατά τον Κλαούντιο Μάγκρις) δεν άντεξε. Εβαλε τέλος στη ζωή του σαράντα δύο ολόκληρα χρόνια μετά την απελευθέρωσή του από το στρατόπεδο της Κόλασης. Τον κατέτρυχε μια ολόκληρη ζωή το αίσθημα της μεγάλης Αδικίας. Ηξερε ότι αυτοί που χάνονται πρώτοι μέσα σε μια συνολική καταστροφή είναι οι πιο αδύναμοι, οι πιο ευαίσθητοι, οι λιγότερο καπάτσοι, δηλαδή, κατά τεκμήριον, οι καλύτεροι…

πολιτικά. Είναι τα πάντα. Αυτό δίδαξε στην Ελλάδα η Μεταπολίτευση. Στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, στις πλατείες, στους κομματικούς διαδρόμους, στις κλαδικές οργανώσεις, σε όλους τους τόπους της Μεγάλης Μύησης. Βεβαίως, εδώ χωρεί η λογική ένσταση: αν όλα είναι πολιτικά, τίποτα δεν είναι πολιτικό, όπως, αν όλα είναι θέατρο, σύμφωνα με το άλλο στερεότυπο, τίποτα δεν είναι θέατρο. Υπάρχει σοβαρή πολιτική που δεν έχει ένα ανοιχτό παράθυρο προς ό,τι δεν είναι, δεν μπορεί να είναι πολιτική; Υπάρχει αποτελεσματικό θέατρο που δεν βλέπει έξω από τον εαυτό του (πώς το 'λεγε ο Μπρεχτ: «Το θέατρο πεθαίνει από το πολύ θέατρο»); Αυτό δεν ισχύει για όλα τα κλειστά συστήματα που, αντί για διάκονοι της ζωής, μετατρέπονται σε ολοκληρωτικά υποκατάστατα της ζωής - οικονομία, επιστήμη, θρησκεία κ.τ.λ.; Στο τέλος τέλος, υπάρχει σπίτι χωρίς αυλή; Ελευθερία χωρίς ύπαιθρο; Ντόπιος χωρίς τον ξένο; Λιμάνι χωρίς περιπλανώμενο; Μέρα χωρίς τη νύχτα;