Από την ιστορία του ανθρώπινου γένους

Η έξοδος από την Αφρική και η κατάκτηση του πλανήτη

Πότε και πώς ξεκίνησε η περιπέτεια της εξάπλωσης του είδους μας 

Πρόσφατες ανασκαφές στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έφεραν στο φως πανάρχαια λίθινα εργαλεία που είναι βέβαιο ότι κατασκευάστηκαν από σύγχρονους ανθρώπους (homo sapiens), οι οποίοι ζούσαν ήδη στην αραβική χερσόνησο πενήντα χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα! Οι πρόσφατες παλαιοανθρωπολογικές ανακαλύψεις και οι έρευνες της γονιδιακής αρχαιολογίας ίσως να συμβάλουν στο να κατανοήσουμε πώς προέκυψε ο homo sapiensκαι τι ήταν αυτό που τον κατέστησε «σύγχρονο» και «νοήμονα».
Στη μακρόχρονη και δυστυχώς ανεπαρκώς τεκμηριωμένη από παλαιοντολογικά ευρήματα ιστορία του ανθρώπινου γένους, υπάρχουν δύο τουλάχιστον καίριες «στιγμές», κατά τη διάρκεια των οποίων πραγματοποιήθηκαν τα πιο αποφασιστικά και ταυτόχρονα τα πιο αινιγματικά, εξελικτικά άλματα. Το πρώτο άλμα έλαβε χώρα στην Αφρική πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια και σηματοδοτεί το πέρασμα από τους ανθρωποειδείς πιθήκους στους πρωτανθρώπους (homo erectus). Αυτό το πρώτο εξελικτικό άλμα περιλαμβάνει όχι μόνο την όρθια βάδιση, με όλες τις ανατομικές μεταβολές που αυτή συνεπάγεται, αλλά και τη σταδιακή διόγκωση του εγκεφάλου, που είχε πολύ πιο δραματικές συνέπειες για την ανατομία, τη φυσιολογία και κυρίως τη συμπεριφορά του οργανισμού. Το δεύτερο αποφασιστικό βήμα συνέβη πριν από περίπου 200.000 χρόνια και οδήγησε στην εμφάνιση, πάντα στην Αφρική, των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων.
Ωστόσο, η δυναμική είσοδος του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου στην Ιστορία του πλανήτη θα αρχίσει μόνο μετά την έξοδό του από την Αφρική. Ερωτήματα όπως «πότε», «από πού» και «πώς» ακριβώς άρχισε ο εποικισμός του πλανήτη από το είδος μας, αποτελούν εδώ και πολλά χρόνια αντικείμενο σφοδρότατων διενέξεων μεταξύ των ειδικών. Δύο είναι τα επικρατέστερα σήμερα εναλλακτικά μοντέλα εξήγησης της εξέλιξης του σύγχρονου ανθρώπου: το «μονοτοπικό» και το «πολυτοπικό».
Σύμφωνα με το μονοτοπικό μοντέλο προέλευσης, όλα τα μεταγενέστερα είδη του γένους άνθρωπος ήταν το προϊόν μια σχεδόν γραμμικής εξέλιξης του αρχαϊκού ανθρώπου (homo erectus) που εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια και κατόπιν εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτή η σχεδόν γραμμική εξέλιξη από τον αρχικό homo erectusμέχρι τον homo sapiensπεριγράφεται από το μονοτοπικό μοντέλο, το οποίο είναι ευρύτερα γνωστό και ως «μοντέλο προέλευσης από την Αφρική» (ΟutofΑfrica).
Εναλλακτικά, το πολυτοπικό μοντέλο υποστηρίζει ότι μετά την αρχική διασπορά του homo erectusεκτός Αφρικής, ο σύγχρονος άνθρωπος προήλθε από την κατά τόπους και παράλληλη εξέλιξη αυτών των πρώτων αποικιστών της Ευρασίας. Άρα οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν προήλθαν ούτε εμφανίστηκαν αποκλειστικά στην Αφρική, αλλά εξελίχθηκαν σε ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο.
Το διαθέσιμο σήμερα αρχείο των απολιθωμάτων, καθώς και κάποιες γενετικές αναλύσεις του μιτοχονδριακού DΝΑ των γυναικών και του χρωμοσώματος Υ των ανδρών φαίνεται να επιβεβαιώνουν τη μονοτοπική εξήγηση της κοινής αφρικανικής προέλευσης όλων των σύγχρονων ανθρώπων. Λιγότερο σαφές είναι το πώς μπορεί να εξηγηθεί, με δεδομένη την κοινή προέλευση, η διασπορά και η τελική επικράτηση του είδους μας.
Για να εξηγήσουν την τεράστια εξελικτική επιτυχία και την τελική επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου σε σχέση με τα άλλα είδη ανθρώπων που υπήρχαν κάποτε, οι ειδικοί έχουν προτείνει δύο εντελώς διαφορετικά εξηγητικά σχήματα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της «Αφρικανικής Αντικατάστασης», οι σύγχρονοι άνθρωποι εξελίχθηκαν αρχικά στην Αφρική πριν από 200.000 χρόνια. Από εκεί διασκορπίστηκαν και σταδιακά εποίκησαν ολόκληρο τον Παλαιό Κόσμο. Σε αυτή την πορεία του ο σύγχρονος άνθρωπος αντικατέστησε ή ίσως εξολόθρευσε τους προϋπάρχοντες και λιγότερο εξελιγμένους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως για παράδειγμα τους ανθρώπους Νεάντερταλ (homo neanderthalensis).
Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν είχε, υποτίθεται, καμία επαφή ή σχέση με τους αρχαϊκούς πληθυσμούς που συνάντησε στη μεγαλειώδη πορεία της επέκτασής του σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Ένα εναλλακτικό, λιγότερο επιθετικό και «αιμοδιψές», μοντέλο εξήγησης είναι αυτό της «Αφομοίωσης» (assimilation model). Η εξέλιξη και η τελική επικράτηση του σύγχρονου ανθρώπου δεν έγινε ως εκ θαύματος σε εξελικτικό κενό, χωρίς επιμιξίες με τους προϋπάρχοντες πιο «πρωτόγονους» πληθυσμούς. Οι πρώτοι homo sapiensεμφανίστηκαν αρχικά στην Αφρική, σύντομα εξαπλώθηκαν εκτός Αφρικής αφομοιώνοντας εν μέρει κάποιους αρχαιότερους και λιγότερο δυναμικούς πληθυσμούς που ήδη ζούσαν εκτός Αφρικής.
Ωστόσο, πλέον δεν αμφισβητείται μόνο το πώς κατέκτησε τον πλανήτη ο homo sapiens, αλλά και το πότε ξεκίνησε την κατάκτησή του.
Μέχρι πολύ πρόσφατα οι περισσότεροι ειδικοί θεωρούσαν ότι η περιπετειώδης έξοδος του σύγχρονου ανθρώπου από την Αφρική για να «κατακτήσει» τον πλανήτη ξεκίνησε πριν από 50.000 ή το πολύ 60.000 χρόνια. Μάλιστα ήταν πεπεισμένοι ότι η πορεία που ακολούθησε ήταν κατά μήκος του ποταμού Νείλου, από εκεί στην Αραβική Χερσόνησο και έπειτα στη Μέση Ανατολή και από εκεί (όταν άλλαξαν οι κλιματικές συνθήκες) προς την Ευρώπη.
Ωστόσο, τα πιο πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα -μια σειρά από λίθινα εργαλεία- που ήρθαν στο φως έπειτα από ανασκαφές στα Ενωμένα Αραβικά Εμιράτα, μάλλον επιβάλλουν την επανεξέταση αυτής της άποψης. Συγκεκριμένα, από τη χρονολόγηση αυτών των πρωτόγονων λίθινων εργαλείων προκύπτει ότι κατασκευάστηκαν πριν από τουλάχιστον 125.000 χρόνια, δηλαδή πολύ νωρίτερα από την εποχή που υπέθεταν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος μετανάστευσε στην Αραβική Χερσόνησο!

Η «αφομοίωση» των ανθρωποειδών

ΜΙΑ ΠΡΟΣΦΑΤΗκαι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ευρωπαϊκή έρευνα, που φαίνεται να ενισχύει το μοντέλο της αφομοίωσης, αφορά την πλήρη χαρτογράφηση του απολιθωμένου γονιδιώματος των πιο στενών βιολογικά συγγενών μας, των ανθρώπων του Νεάντερταλ. Οι Νεαντερτάλιοι εμφανίστηκαν πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς πριν από περίπου 30.000 χρόνια, ενώ ήταν γνωστό ότι αυτοί οι στενοί συγγενείς μας διέθεταν νοημοσύνη και μπορούσαν να επικοινωνούν μέσω κάποιας υποτυπώδους μορφής λόγου.
Εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών τους θεωρήθηκαν εσφαλμένα ως οι άμεσοι πρόγονοι του σύγχρονου ανθρώπου. Αυτό όμως διαψεύδεται από τις πολυετείς έρευνες του μεγάλου παλαιογενετιστή Σβάντε Πάαμπο, διευθυντή του Εργαστηρίου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στη Λειψία. Το 2009 ο Σουηδός ερευνητής παρουσίασε την πρώτη αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος ενός Νεάντερταλ που έζησε πριν από 38.000 χρόνια.
Από την αποκρυπτογράφηση των γονιδίων αυτού του εκλιπόντος είδους προέκυψαν μερικά πολύ ενδιαφέροντα και απρόσμενα συμπεράσματα. Πρώτα απ’ όλα επιβεβαιώνεται ότι οι Νεαντερτάλιοι ανήκουν σε διαφορετικό, αν και πολύ συγγενές, είδος με εμάς. Δεύτερον, η διαφοροποίηση των δύο ειδών του ανθρώπου συνέβη στην Αφρική πριν από περίπου 500.000 χρόνια και τα δύο νέα είδη αρχικά εξελίχτηκαν παράλληλα, χωρίς γενετικές επιμιξίες.
Μέχρι την εξαφάνισή τους οι Νεάντερταλ συνυπήρξαν με τους πρώτους εκπροσώπους του είδους μας στην Ευρώπη και τη δυτική Ασία (πριν από 35-40.000 χρόνια περίπου). Οι επιστήμονες επί χρόνια προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτημα αν επρόκειτο για μια απλή συμβίωση ή αν μεταξύ των δύο ειδών είχαν αναπτυχθεί πιο «στενές» σχέσεις.
Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα έρχεται να δώσει το «Πρόγραμμα Αποκρυπτογράφησης του Γονιδιώματος των Νεάντερταλ» (ΝeanderthalGenome Ρroject), που πραγματοποιείται στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ, στη Λειψία, από ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τον Πάαμπο. Χάρη στα νέα γονιδιακά δεδομένα γνωρίζουμε ότι είμαστε κατά τι... Νεάντερταλ, τουλάχιστον από γενετικής απόψεως.

ΠΗΓΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ