Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

 Ανθούλα Δανιήλ

Τα καλύτερα αποσπάσματα της θεωρητικής παραγωγής του αιώνα που πέρασε είναι συγκεντρωμένα στο ανθολόγιο που επιμελήθηκε ο γνωστός στην ελληνική επιστημονική κοινότητα Κ. Μ. Newton. Όπως μας πληροφορεί ο συντάκτης του προλόγου, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλέξης Καλοκαιρινός, τα κείμενα έχουν συντομευθεί από τον ανθολόγο, χωρίς όμως να χάσουν την «επιχειρηματολογική γραμμή» τους, να αλλοιωθεί το νόημά τους ή να μετακινηθεί το «νοηματικό βάρος» τους.
Το ενδιαφέρον για την κριτική αναζωπυρώθηκε το 1960-1970 με την εμφάνιση του δομισμού και μεταδομισμού, που αμφισβήτησαν την «ιστορικά προσανατολισμένη κριτική» καθώς και την αγγλοαμερικανική παράδοση της Νέας Κριτικής. Προβλήματα που είχαν πέσει στην αφάνεια επανέκαμψαν, νέες μορφές κριτικής εμφανίστηκαν με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κρίση με συνακόλουθη την ανάγκη της επανατοποθέτησης στον χώρο, ενημέρωση πάνω στις νέες θεωρίες και αφετηρία νέων θεωρητικών αναζητήσεων. Το βιβλίο ωστόσο περιλαμβάνει και κείμενα παλαιότερα του 1960. Συνολικά περιλαμβάνει πενήντα τέσσερα κείμενα. Όσον αφορά τη συντόμευσή τους, ο συγγραφέας εξηγεί πως ολόκληρο το δοκίμιο παρουσιάζει δυσκολίες πρόσληψης, ενώ η συντόμευση έχει γίνει για να διευκολύνει τον μελετητή «να κατανοήσει ένα συγκεκριμένο επιχείρημα, για να πειστεί ή για να βρει λόγους να το αμφισβητήσει».
Το βιβλίο ανοίγει, μετά τον ενημερωτικό πρόλογο και την κατατοπιστική εισαγωγή του Newton. Το υλικό χωρίζεται σε δεκατέσσερα μέρη, στα οποία κατατάσσονται μελετητές και σχολές: ο Ρωσικός Φορμαλισμός και ο Δομισμός της Σχολής της Πράγας, η Νέα Κριτική και η Κριτική του Λήβις, η Ερμηνευτική, η Γλωσσολογική Κριτική, ο Δομισμός και η Σημειωτική, ο Μεταδομισμός, η Ψυχαναλυτική Κριτική, η Μαρξιστική και Νεομαρξιστική Κριτική, η Θεωρία της Πρόσληψης και η Κριτική της Αναγνωστικής Ανταπόκρισης, η Φεμινιστική Κριτική, ο Πολιτισμικός Υλισμός και Νέος Ιστορισμός, ο Νέος Πραγματισμός, ο Μεταμοντερνισμός, η Μεταποικιακή Κριτική.

Διατρέχοντας τις σελίδες αυτού του βιβλίου βρισκόμαστε μέσα σε μια πλουραλιστική κοινωνία απόψεων, η οποία βομβαρδίζει τον μελετητή, τον κατατάσσει, τον ενημερώνει, τον πληροφορεί, τον αξιολογεί. Συχνά οι παρατιθέμενες απόψεις έρχονται σε «σύγκρουση» μεταξύ τους, κάθε επιστήμονας βλέπει αυτή ή την άλλη όψη του πράγματος, άλλοι υποστηρίζουν το κείμενο πέραν άλλης επίδρασης του περιβάλλοντος που το γέννησε, άλλοι δίνουν ιδιαίτερη σημασία στο περιβάλλον, για να χρησιμοποιήσω δυο πολύ διακριτές περιπτώσεις. Παρακάτω θα παραθέσω μερικές μόνο απόψεις και τα ονόματα των υποστηρικτών επιστημόνων για να φανεί το εύρος του θέματος.
Αρχίζω με τον Ρομάν Γιάκομπσον να υποστηρίζει πως «Αντικείμενο της λογοτεχνικής επιστήμης δεν είναι η λογοτεχνία, αλλά η λογοτεχνικότητα, αυτό δηλαδή που κάνει ένα δεδομένο έργο λογοτεχνικό». Ο Μπαχτίν πάλι υποστήριζε ότι «κάθε χρήση της γλώσσας προϋποθέτει την ύπαρξη ενός ακροατή ή παραλήπτη», τον οποίο οφείλουμε να βλέπουμε «από κοινωνική άποψη, δηλαδή ως προϊόν της κοινωνίας και των ιδεολογιών της» και το έργο τέχνης επίσης.
Ο Βίκτορ Σκλόφσκι λέει πως «η Τέχνη βάζει τον αποδέκτη της να σκέφτεται με εικόνες», η ποίηση είναι εικονοποιία και η εικονοποιία συμβολισμός. Η τέχνη υπάρχει για να μπορούμε να ανακτήσουμε την αίσθηση της ζωής και ένας τρόπος να βιώσουμε την καλλιτεχνικότητα ενός αντικειμένου είναι το ίδιο το αντικείμενο, ακόμα κι αν είναι ασήμαντο. Η τέχνη «ανοικειώνει» τα πράγματα από την καθημερινή τους χρήση – και αντλεί τα παραδείγματά του από το έργο του Τολστόι. Ο Γιάκομπσον κάνει λόγο για τη «δεσπόζουσα». Δεσπόζουσα, η οποία καθορίζει το έργο και σε ένα έργο τέχνης διέπει, μετασχηματίζει και καθορίζει τα υπόλοιπα. Ο Π.Ν. Μπεντβέντεφ και ο Μ.Ν. Μπαχτίν μιλούν για «Το αντικείμενο, τα καθήκοντα και τις μεθόδους της ιστορίας της λογοτεχνίας». Το λογοτεχνικό έργο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του λογοτεχνικού περιβάλλοντός του, το οποίο διαμορφώνεται μέσα σ' ένα ιδεολογικό περιβάλλον μιας συγκεκριμένης εποχής, το οποίο με τη σειρά του επηρεάζεται από το κοινωνικό οικονομικό περιβάλλον, οπότε το έργο δεν μπορεί να κατανοηθεί ερήμην του πολύπλοκου αυτού συστήματος ή έστω και μιας των παραμέτρων του.
Ο Γιαν Μουκαρόφσκι αναπτύσσει την αισθητική λειτουργία, τον αισθητικό κανόνα και την αισθητική αξία ως κοινωνικά γεγονότα και υποστηρίζει ότι η τέχνη μπορεί να ασκήσει σημαντική επίδραση στη σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα.
Ο Μορς Πέκαμ, εκπρόσωπος του Δομισμού και της Σημειωτικής, αν και υιοθετεί ριζοσπαστικές θέσεις, υποστηρίζει ότι η μόνη πειστική μορφή λογοτεχνικής ερμηνείας είναι κατά βάση η ιστορική και η φιλολογική.
Η Νέα Κριτική, αν και κατάγεται από τη Βρετανία και έχει εκπροσώπους τους Έλιοτ, Ρίτσαρντς και Έμπσον, έχει μεγαλύτερο και σημαντικότερο αντίκτυπο στην Αμερική. Ο Λήβις, Βρετανός κριτικός του 20ού αιώνα, συμφωνούσε σε πολλά με τους Αμερικανούς συναδέλφους του, έδινε όμως μεγαλύτερη ηθική διάσταση στο έργο. Στόχος της Αμερικανικής Νέας Κριτικής ήταν να διατυπώσει μια εναλλακτική κριτική πρόταση απέναντι στον ιμπρεσιονισμό και την ιστορική φιλολογία. Με άλλα λόγια, αντίθετα από τους Μπεντβέντεφ και Μπαχτίν, ασχολήθηκε κυρίως με τη λυρική ποίηση δίνοντας έμφαση στην ποιητική γλώσσα.
Ο Α.Α. Ρίτσαρντς υποστηρίζει την άποψη πως δουλειά του ποιητή είναι να προσδίδει τάξη και συνοχή σ' ένα σύνολο εμπειριών. «Η ζωή της φαντασίας είναι η ίδια η δικαιολόγηση του εαυτού της».
Ο Κληνθ Μπρουκς μιλάει για τον φορμαλιστή κριτικό, δεν αποδέχεται τον ιδανικό αναγνώστη και υποστηρίζει πως κάθε κριτική πρέπει να είναι απρόσωπη και αναλυτική. Το έργο τέχνης είναι ένα τεκμήριο και πρέπει να αναλυθεί με βάση τις ανάγκες που το παρήγαγαν.
Σαν απάντηση στον Μπρουκς φαίνεται η άποψη του Κενθ Μπερκ, ο οποίος υποστηρίζει πως υπάρχουν αρχές και όρια στη φορμαλιστική κριτική, ότι τα φορμαλιστικά σχόλια θα μπορούσαν να είναι κοινωνιολογικά ή ότι αντανακλούν μια «αντικειμενική κατάσταση».
Ο Τζων Μ. Έλις αναφέρεται στο «συναφές συγκείμενο ενός λογοτεχνικού έργου», το οποίο ορίζεται από τις παραμέτρους «βιογραφικό-κοινωνικό-ιστορικό».
Παρακάμπτοντας πολλές ενδιαφέρουσες απόψεις φτάνουμε στον Τέρρυ Ήγκλετον, ο οποίος προσανατολιζόμενος «Προς μια επιστήμη του κειμένου» τονίζει πως «το κείμενο δεν αποτελεί έκφραση μιας ιδεολογίας» αλλά «είναι μια μορφή παραγωγής ιδεολογίας». Δέχεται εμφατικά την επίδραση της ιστορίας στο κείμενο και στον ιδεολογικό καθορισμό του. Ο Ντέηβιντ Μπλάιχ, πάλι, υποστηρίζει ότι το λογοτεχνικό νόημα δεν βρίσκεται στο κείμενο αλλά στον αναγνώστη. Ο Φις δίνει επίσης σημασία στην αναγνωστική εμπειρία, αργότερα όμως είπε πως αυτό οδηγούσε σε σχετικισμό και υποστηρίζει πως καταρρέει η διχοτομία υποκειμένου-αντικειμένου και το αντικείμενο, συμπεριλαμβανομένου και του κειμένου, είναι μια δημιουργία του υποκειμένου. Κι ακόμα διαφορετικά σύνολα αναγνωστικών εφαρμογών παράγουν διαφορετικές κοινότητες ερμηνευτών. Να τολμήσουμε να πούμε πως κάθε κοινωνία και κάθε αναγνώστης προσλαμβάνει το έργο ανάλογα με τις δικές του εμπειρίες, την παιδεία του, τη μόρφωσή του και τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες ανατράφηκε, κάτι που ο Ουμπέρτο Έκο ονόμασε προσδοκίες του δημιουργού από τον αναγνώστη.
Εκείνο που προκύπτει από την ανάγνωση αυτού του λίαν ενδιαφέροντος βιβλίου, βιβλίου αναφοράς για κάθε επιστήμονα ή ασχολούμενο με την κριτική, είναι το πόσο σημαντικό θέμα είναι η κριτική, πόσο πολύπλοκο και πόσο η μια θεωρία αντιμαχόμενη την άλλη, προβάλλει μια ακόμα οπτική του πράγματος. Το αποτέλεσμα αυτής της μεγάλης διαμάχης μοιάζει με έναν ωραίο αναίμακτο πόλεμο απόψεων, από τον οποίο νικητής ή νικήτρια δεν βγαίνει κανείς επιστήμων και καμιά σχολή, αλλά όλοι και όλες συμβάλλουν στο θέμα Λογοτεχνία. Συμπερασματικά, η περιδιάβαση αυτού του βιβλίου είναι απολαυστική, το πλήθος των απόψεων δεν είναι και τόσο χαοτικό όσο φαίνεται, συχνά θα βρούμε ότι οι επιστήμονες αν και διαφέρουν συγκλίνουν, ότι η γοητεία της πολυπλοκότητας της έρευνας διευρύνει ή ακόμα και ενημερώνει πως το σύμπαν της επιστήμης της λογοτεχνίας είναι άπειρο, όπως και το άλλο μέσα στο οποίο ζούμε, αλλά πάντα υπάρχουν κανόνες τους οποίους καλό είναι να λαμβάνουμε υπόψη μας.
Η λογοτεχνική θεωρία του εικοστού αιώνα
Ανθολόγιο κειμένων
Ρόμαν Γιάκομπσον, Μιχαήλ Μπαχτίν, Γιαν Μουκαρόφσκι, Χανς-Γκεόργκι Γκάνταμερ, Πωλ Ρικαίρ, Γουίλλιαμ Β. Σπανός, Τσβετάν Τοντόροφ, Ζεράρ Ζενέτ, Ρολάν Μπαρτ, Τζόναθαν Κάλλερ, Γιούρι Μ. Λότμαν, Ζακ Ντερριντά, Τζούλια Κρίστεβα, Μισέλ Φουκώ, Πωλ ντε Μαν, Χάρολντ Μπλουμ, Γκεόργκι Λούκατς, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Τέρρυ Ήγκλετον, Ελέν Σιξού, Ρέυμοντ Γουίλλιαμς, Έντουαρντ Σαΐντ, Χόμι Κ. Μπάμπα, κ.ά.
ανθολόγηση: K. M. Newton
επιμέλεια: K. M. Newton
μετάφραση: Αθανάσιος Κατσικερός, Κώστας Σπαθαράκης
επιμέλεια σειράς: Νάσος Βαγενάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
531 σελ.
Τιμή € 18,00

diastixo.gr