Κάθε έργο τέχνης που ξεπερνάει την απλοϊκή μίμηση είναι πολύσημο

Αλλαγή γωνίας λήψης

Του ΚΩΣΤΑ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ

Οταν αναφερόμαστε στον όρο «ερμηνεία» δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως η λέξη προέρχεται από τον Ερμή, τον αρχαίο θεό, αγγελιαφόρο, ψυχοπομπό, αργυραμοιβό, λόγιο και αγοραίο, εφευρέτη της Λύρας (που αυτός δώρισε στον Απόλλωνα), προστάτη των κλεπτών και τον θεό που έβρισκε τα χαμένα, ένα είδος αρχαίου Αγίου Φανουρίου! Ερμηνεύω λοιπόν σημαίνει ψάχνω να βρω την κρυμμένη σημασία, το μήνυμα, το σκοπό της ενέργειας, το αληθές περιεχόμενο μιας μορφής, το σημαινόμενο πίσω από το σημαίνον.

Κάθε έργο τέχνης που ξεπερνάει την απλοϊκή μίμηση είναι πολύσημο, όταν του αλλάξεις γωνία λήψης ή πρόσληψης απαντάει διαφορετικά, όταν του αλλάξεις φωτισμό αναδεικνύει σκοτεινές, συχνά απρόσμενες όψεις. Εδώ ας σταθώ για να ειδοποιήσω: είναι καθήκον κάθε ερμηνευτή να αλλάζει το φωτισμό προσεγγίζοντας και μελετώντας ένα έργο. Μόνο να του αλλάξει τα φώτα δεν δικαιούται, εκ των πραγμάτων!

Θα αναφερθώ σε Ελληνες ερμηνευτές-σκηνοθέτες που άλλαξαν, και συχνά, ριζικά το φωτισμό θεατρικών κειμένων και τους έδωσαν άλλο απροσδόκητο βάθος πεδίου.
Ο Αλέξης Σολομός παρέλαβε, τολμώντας κόντρα στη συντηρητική αντίδραση, έναν Αριστοφάνη ακατάλληλο, χυδαίο, περιφερόμενο από θιάσους παρενδυτικών μεταμορφωτών (τραβεστί) και του έδωσε γαλατική φινέτσα, ανάλαφρη γοργότητα, τσαχπινιά και νεανική μουσική και χορευτική φρεσκάδα. Μ' αυτήν τη νέα οπτική πήγε η «Λυσιστράτη» στο «Θέατρο των Εθνών» στο Παρίσι και έμαθαν, κυριολεκτικά, τον Αριστοφάνη οι Ευρωπαίοι, που έως τότε τον αγνοούσε το κοινό και οι πανεπιστημιακοί τον θεωρούσαν ακατάλληλο για τη σκηνή, σχεδόν απαγορευτικό, και μόνο γλωσσικά ενδιαφέροντα.
Μόνο έτσι άνοιξε ο δρόμος για τους «Ορνιθες» του Κουν (λαϊκός εξπρεσιονισμός) και τη δική του «Λυσιστράτη» (μόνο με άνδρες, άρα αισθητική επιστροφή στο παρελθόν) του Ευαγγελάτου.
Ο Κουν ανέβασε τελείως αντι-μπρεχτικά και αντι-διαλεκτικά τον «Κύκλο με την Κιμωλία» του Μπρεχτ, σαν συμβολικό κοινωνικό παραμύθι, αφαίρεσε τον πρόλογο στο Κολχόζ και ο Χατζιδάκις έγραψε έξοχη μουσική και τραγούδια, μελωδικά, ό,τι δηλαδή απεχθανόταν ο Μπρεχτ και μισούσε, ζητώντας από τους συνθέτες του Μιζούκ και όχι Μουζίκ!
Ετσι ο Κουν, αντί να συνειδητοποιήσει προλετάριους, έφτιαχνε Ελληνες μεγαλο-μικρο-αστούς και διανοούμενους κάνοντας το ιδεολόγημα μύηση.
Ο Μινωτής έκανε δύο αλλαγές φωτισμού και ανέτρεψε πάγιες αισθητικές ξένων διάσημων και καθιερωμένων συγγραφέων.
Ο Λόρκα στην Ισπανία παίζεται λυρικά, σαν πεζή όπερα. Σέβονται το μικροσύλλαβο μέτρο του, αναδεικνύουν τους ρυθμούς και προβάλλουν τα έντονα μουσικά στοιχεία των χαρακτήρων. Εχοντας πίσω τους την παράδοση των «ιερών δρώμενων» (άκτες σακραμεντάλες) ακολουθούν την υποκριτική ιστορία των συντεχνιών. Και καλά κάνουν - έτσι έπαιξε «Υπηρέτη δύο αφεντάδων» ο Στρέλλερ ακολουθώντας την παράδοση της Κομμέντια ντελ άρτε.
Ο Μινωτής όμως ανέβασε και το «Ματωμένο Γάμο» και το «Σπίτι της Μπερνάρντας Αλμπα» ως ευριπιδική Τραγωδία, σαν Ιφιγένεια στην Αυλίδα και σαν Εκάβη αντίστοιχα. Αυτή ήταν η δική του παράδοση. Και έδωσε άλλη προοπτική στο τραγικό του Λόρκα. Μετέτρεψε το Ντουέντε σε Χαρμολύπη!
Ο Μινωτής πάλι αλλοίωσε χωρίς να ανατρέψει την ειρωνεία του Μπέκετ στο «Τέλος του παιχνιδιού». Με την άδεια και την ανοχή του ίδιου του Μπέκετ (δες αλληλογραφία τους!) τον καθηλωμένο στο αναπηρικό του τυφλό Χαμ και τον υπηρέτη του Κλοβ τους μετέτρεψε σε Προμηθέα καθηλωμένο στο βράχο και Οιδίποδα στον Κολωνό και αγγελιαφόρο Ερμή!
Αυτή είναι ερμηνεία κι όχι μεταμοντέρνο κατάπλασμα! Ο Ευαγγελάτος πήρε έναν απονευρωμένο και ξεζουμισμένο Μένανδρο (αφού τον μιμήθηκαν η Ρώμη, η Κομμέντια ντελ άρτε, ο Μακιαβέλλι, ο Σαίξπηρ, ο Μολιέρος, ο Γκολντόνι - ως μύθο και τυπολόγιο) και έκανε τους «Επιτρέποντες», μέγα πρακτικό μάθημα Ευρωπαϊκής Δραματολογίας και Παραστασιολογίας. Τις πέντε πράξεις μίμοι περιφερόμενοι στην Ευρώπη και στήνοντας το παλκοσένικό τους στις αγορές τις έπαιζαν αλλάζοντας ύφος ανάλογα με τους αιώνες (αρχαίος παντόμιμος, ρωμαϊκή φάρσα, κομμέντια ντελ άρτε, βικτωριανή φάρσα, ελληνική κινηματογραφική φαρσοκωμωδία). Για να μάθουν οι Ευρωπαίοι τις πηγές τους. Και το πήραν το μάθημα, αφού «Οι επιτρέποντες» ενθουσίασαν το Φεστιβάλ του Εδιμβούργου.
Ιδού τώρα, στο «Εθνικό Θέατρο» η Λυδία Κονιόρδου μεταποίησε τη συκοφαντημένη ηθογραφία του Παντελή Χορν «Φλαντρώ» σε Τραγωδία υψηλών προδιαγραφών, ως μέγα ποιητικό κατόρθωμα το 1925, χρόνια πριν από τον Λόρκα και το «Κατσικονήσι» του Μπέττι, που κι αυτό ο Μινωτής το ανέβασε ως λαϊκή τραγωδία.
Η Κονιόρδου μάλιστα παρενέβαλε το μεθυσμένο παρλιακό νόθο του έργου σε έξοχο σατυρικό προσωπείο, κάτι σαν τον σατυρικό Ηρακλή που κατέστησε οιονεί σατυρικό δράμα το μελόδραμα του Ευριπίδη «Αλκηστις». (Η Κονιόρδου μάλιστα τον έχει ανεβάσει και με συνδυασμό κουκλοθεάτρου!). Η ζωντανή μουσική του Φαραζή στην παράσταση μας επιτρέπει να χαρακτηρίσουμε ό,τι ο Σολωμός ονόμαζε μεικτό είδος τέχνης αλλά νόμιμο.
Φιλόλογος, κριτικός

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 12 Ιανουαρίου 2014