Σκέψη - Διαφθορά: υπάρχει γιατρειά;

Του Παντελή Κυπριανού*

Καιρό τώρα δείχνουμε σαστισμένοι. Ξέραμε ότι η διαφθορά μάς περιβάλλει. Κι όμως καθημερινά εκπλησσόμαστε και αναρωτιόμαστε. Αν πήρε αυτός, που δεν ήταν και κάποιος, τόσα, πόσα να πήραν οι άλλοι; Συλλογισμός αυθόρμητος που παραγνωρίζει τη λογική της διαφθοράς.

Διαφθορά επίσημα λογίζεται κάτι που παραβαίνει τον υφιστάμενο κανόνα, ηθικό, νομικό, συμβατικό. Κάθε κοινωνία ενσωματώνει κάποιες πρακτικές που τις θεωρεί αποδεκτές και θεωρεί κάποιες άλλες μη αποδεκτές. Ας σκεφτούμε για λίγο πόσες πρακτικές στην Ελλάδα, ελλείψει κανόνων, περνάνε από διάφορα φίλτρα και δεν θεωρούνται επιλήψιμες, δεν λογίζονται δηλαδή ως διαφθορά.


Τι γεννά τη διαφθορά; Ο καπιταλισμός και η λογική του κέρδους, απαντάνε ορισμένοι. Θέση μόνο εν μέρει σωστή. Προφανώς η διαρκής αποζήτηση του κέρδους και της επιβίωσης στον αδυσώπητο οικονομικό ανταγωνισμό οδηγεί στην επιστράτευση κάθε μέσου – και αθέμιτου. Διαφθορά δεν υπάρχει όμως μόνο στον καπιταλισμό. Και στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες η διαφθορά αφθονούσε. Το κίνητρο; Προφανώς η εξουσία και η κοινωνική διάκριση.

Ο καπιταλισμός έκανε τη διαφθορά να φαίνεται ακόμη μεγαλύτερη για δύο λόγους: Συνυπήρξε και λειτούργησε, ως επί το πλείστον, στο πλαίσιο της φιλελεύθερης Δημοκρατίας η οποία έθεσε κανόνες και όρια. Ετσι, η διάκριση σε νομιμότητα και διαφθορά έγινε πιο ευδιάκριτη. Από την άλλη, το χρήμα και το κέρδος αποτελούν δεδομένα που καθιστούν την αθέμιτη συναλλαγή πιο μετρήσιμη και πιο ορατή.

Ο φόβος της εξουσίας, της κατάχρησης και της διαφθοράς διαπερνά τη νεωτερική σκέψη. Μήπως η θρησκευτική Μεταρρύθμιση και η διάσπαση της Καθολικής Εκκλησίας δεν είναι κλασική περίπτωση κατάχρησης εξουσίας και διαφθοράς;

Πέντε προτάσεις έχουν διατυπωθεί για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Η πρώτη έγκειται στην αναίρεση της γενεσιουργού αιτίας του φαινομένου, της ιδιοκτησίας και του κέρδους. Η δεύτερη έγκειται στον αυτοέλεγχο των προσωπικών παθών με την καλλιέργεια αντισταθμιστικών αντίρροπων παθών. Παράγωγο της αντίληψης αυτής είναι η κλασική διάκριση των εξουσιών, νομοθετικής, δικαστικής και εκτελεστικής. Μια τρίτη ιδέα, εγγενής στο κίνημα του Διαφωτισμού, συνίσταται στη συγκρότηση μιας φωτισμένης, ενεργού κοινωνίας των πολιτών, που θα μπορέσει να λειτουργήσει ανασχετικά στην εμφάνιση ανορθολογικών συμπεριφορών και πρακτικών, όπως η διαφθορά, που υποθηκεύουν εν τέλει το κοινό καλό και την εύτακτη συμβίωση. Μια τέταρτη έγκειται στον κερματισμό της εξουσίας με τη δημιουργία αυτονομημένων και αυτοδιαχειριζόμενων δομών, αποτρεπτικών στη συγκέντρωση πλούτου και ισχύος. Τέλος, στις μέρες μας, ακούμε διαρκώς για δύο συμπληρωματικές έννοιες, διαφάνεια και εμπιστοσύνη, που καλούνται να αποθαρρύνουν επιλήψιμες πρακτικές και ταυτόχρονα να στιγματίσουν τους φορείς τους.

Προφανώς καμία από τις προαναφερθείσες προτάσεις δεν εκρίζωσε τη διαφθορά. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αυτές, τουλάχιστον κάποιες, δεν εφαρμόστηκαν όπως θα έπρεπε, για ενδογενείς ή εξωγενείς λόγους, και να εξηγήσει έτσι τις ατελέσφορες, κατά καιρούς, απόπειρες εγκαθίδρυσης σοσιαλιστικών, αταξικών ή αντιεξουσιαστικών δομών και κοινωνιών. Μια τέτοια ματιά είναι το λιγότερο ρομαντική καθώς αγνοεί αυτό που με ενάργεια έδειξε ο Φουκό, την πολύμορφη και αδιάλειπτη παρείσφρηση της εξουσίας σε κάθε κοινωνική σχέση. Μπορεί η μορφή και το μέγεθος της εξουσίας να ποικίλλουν από χώρο σε χώρο, από φορέα σε φορέα, από ομάδα σε ομάδα και από θεσμό σε θεσμό, ωστόσο αυτή διαπερνά τη ζωή μας σε όλες της τις εκφάνσεις.

Ακόμη όμως και έτσι, οι προαναφερθείσες προτάσεις, όλες μαζί ή η κάθε μια χωριστά, με διαφορετικό τρόπο, περιόρισαν και περιορίζουν τα φαινόμενα της διαφθοράς. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, ο Ιβ Μενί έδειχνε στους έκπληκτους Γάλλους ότι η διαφθορά διαπερνούσε όλο και περισσότερες πτυχές της γαλλικής κοινωνίας και Δημοκρατίας. Σήμερα, προφανώς έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι η διαφθορά μεγάλωσε στον βαθμό που η λογική του κέρδους και η συσσώρευση του κεφαλαίου εμπότισαν τις σύγχρονες κοινωνίες, αποδυνάμωσαν κάθε αντίρροπη εξουσία και περιόρισαν τον κριτικό λόγο και την κριτική σκέψη.

Με άλλα λόγια, περισσότερο από ποτέ είναι αναγκαία σήμερα η συγκρότηση ενός ορθολογικού κριτικού Λόγου και μιας κοινωνίας ενεργών πολιτών, η επινόηση και θέσπιση αντίρροπων θεσμών στην παντοδυναμία του οικονομικού κεφαλαίου, ανάμεσά τους και η διαφάνεια, το οποίο όντας παντοδύναμο χειραγωγεί τον Λόγο, τη σκέψη και τα συναισθήματα. Αυτό είναι ακόμη πιο επιτακτικό σε μια χώρα σαν τη δική μας, φτωχή σε τέτοιους θεσμούς, και σε μια κοινωνία πολιτών παραδοσιακά ελεγχόμενη από διάφορους Λεβιάθαν.

* Αναπληρωτής πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Πατρών


Πηγή: Η Εφημερίδα των Συντακτών
Δημοσιεύτηκε στις 24/01/2014