Ισλαμικές χώρες : Εθνικό Κράτος ή Ούμμα;

Ο σημερινός Τούρκος πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογάν, τον οποίο κάποιοι αποκάλεσαν ειρωνικά χαλίφη, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την έννοια της Ούμμα, της κοινότητας δηλαδή των πιστών του Ισλάμ, για να διεισδύσει στον αραβικό κόσμο και στις χώρες της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 

 

 

Του Στέφανου Κωνσταντινίδη*

Η κρίση στις διάφορες χώρες του ισλαμικού κόσμου φέρνει στην επικαιρότητα ένα βασικό πρόβλημα που αφορά τη δομή του κράτους στον  ισλαμικό κόσμο. Καθώς είναι γνωστό το σύγχρονο κράτος στη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα  στη Δύση είναι το αποτέλεσμα διεργασιών που ξεκίνησαν με την άνοδο της αστικής τάξης και την κατάργηση του φεουδαρχικού κρατικού μοντέλου, περνώντας από την ενδιάμεση μορφή του απολυταρχικού κράτους. Έτσι δημιουργήθηκε το κράτος-έθνος στην περίοδο του 18^ου και 19^ου αιώνα. Όλα αυτά βέβαια με υπόβαθρο την αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων. Θεωρητικά το κράτος αυτό οικοδομήθηκε πάνω στις ιδέες της Αναγέννησης και κυρίως του Διαφωτισμού. Το μοντέλο αυτό του εθνικού κράτους επιβλήθηκε στη συνέχεια από τη Δύση στον υπόλοιπο κόσμο. Στον ισλαμικό όμως κόσμο αντιμετώπισε την αντίσταση της Ούμμα, της κοινωνίας δηλαδή των πιστών. Σύμφωνα με τις αρχές του Ισλάμ η έννοια της Ούμμα περιλαμβάνει όλους τους πιστούς ανεξάρτητα εθνικής καταγωγής. Επιπλέον στο Ισλάμ το εγκόσμιο και το θρησκευτικό στοιχείο ταυτίζονται στο πλαίσιο ενός ολοκληρωμένου τρόπου ζωής, όπου το θρησκευτικό και το πολιτικό δεν διαχωρίζονται.

Έτσι δημιουργήθηκε στον αραβικό κόσμο το χαλιφάτο το οποίο στο πλαίσιο μιας αυτοκρατορικής δομής ένωνε όλους τους Άραβες. Όταν όμως το Ισλάμ επεκτάθηκε και σε άλλους λαούς, η έννοια της Ούμμα έγινε προβληματική. Οι Οθωμανοί Τούρκοι πήραν την έννοια αυτή από τους Άραβες και την ενσάρκωσαν στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι το χαλιφάτο έφυγε από τους Άραβες και πέρασε στους Οθωμανούς  Τούρκους μέχρι που ο Μουσταφά Κεμάλ το κατάργησε το 1924 με τη δημιουργία του κοσμικού κράτους στην Τουρκία. Ο αραβικός εθνικισμός επίσης, γεννημένος στη βάση δυτικών προτύπων, εισήγαγε την έννοια του κράτους-έθνους στις διάφορες αραβικές χώρες, ενσωματώνοντας και κάποια στοιχεία από το Ισλάμ. Στις μέρες μας η έννοια της Ούμμα επανήλθε με τους διάφορους μαχητές του Ισλάμ να πολεμούν σε διάφορα μέτωπα, όπως στη Βοσνία, το Αφγανιστάν, το Ιράκ και σήμερα τη Συρία, ανεξάρτητα της εθνικής τους καταγωγής.

Στην Τουρκία ο Κεμαλισμός δεν πέτυχε την εκρίζωση του Ισλάμ το οποίο σταδιακά επανήλθε ως πολιτική δύναμη από τη δεκαετία ήδη του ΄50. Οι Τούρκοι ισλαμιστές προσπάθησαν να συνδυάσουν την ιδέα της Ούμμα με την ιδέα του οθωμανισμού που γέννησε μια μορφή νεο-οθωμανισμού, ο οποίος όμως δεν απορρίπτει το εθνικό κράτος.

Βεβαίως ο σημερινός Τούρκος πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογάν, τον οποίο κάποιοι αποκάλεσαν ειρωνικά χαλίφη, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί την έννοια της Ούμμα, της κοινότητας δηλαδή των πιστών του Ισλάμ, για να διεισδύσει στον αραβικό κόσμο και στις χώρες της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι εξελίξεις στον αραβικό κόσμο αλλά και οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες τάσεις των πιστών της Ούμμα–σουνίτες, σιίτες, κ.λπ.– καθιστούν σήμερα την έννοια της Ούμμα μια φαντασιακή κοινότητα για την οποία όμως πολεμούν ριζοσπάστες ισλαμιστές όπως αυτοί της Άλ Κάιντα και διαφόρων άλλων τάσεων. Η ερωτοτροπία πάντως του Ερντογάν με την ιδέα της Ούμμα και η θεωρητικοποίησή της εν μέρει από τον σημερινό υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου, δεν απέδωσε τα αναμενόμενα πολιτικά οφέλη για την Τουρκία.

Με τις εξελίξεις που παρατηρούνται στον σημερινό ισλαμικό κόσμο και την αποτυχία των κινημάτων της λεγόμενης αραβικής άνοιξης, φαίνεται πως η έννοια του  κράτους-έθνους είναι περισσότερο ισχυρή στον κόσμο του Ισλάμ από αυτή της Ούμμα. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία πως στοιχεία της τελευταίας θα επανέρχονται συχνά και θα επηρεάζουν ιδεολογικά τις πολιτικές εξελίξεις στις ισλαμικές χώρες.

Υ.Γ.

Συνήλθε στη Λευκωσία την εβδομάδα που μας πέρασε το λεγόμενο Εθνικό Συμβούλιο. Φαιδρές νότες.. Φαιδρές νότες που προσθέτει για χρόνια στο τοπίο της εθνικής μας μελαγχολίας μια σύναξη,  η ύπαρξη της οποίας δεν έχει πια κανένα νόημα. Αν ποτέ είχε εννοείται....  Φαιδρές νότες σε εποχές ξηρασίας και σε καιρούς  ζόρικους και αδιέξοδους... Φαιδρές νότες κάτω από τα μισοχαλασμένα τείχη μιας ανοχύρωτης πολιτείας...

Ο Στέφανος Κωνσταντινίδης είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Κεμπέκ του Καναδά και επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Κρήτης.

* .E-mail   stephanos.constantinides@gmail.com