Η δημιουργία και η κριτική

Ο δημιουργός ως κριτικός

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

Ξαναδιάβασα αυτές τις μέρες ένα από τα σημαντικότερα δοκίμια των τελευταίων εκατόν πενήντα ετών.

Πρόκειται για τον διάλογο μεταξύ δύο ευαίσθητων διανοουμένων πάνω στο θέμα της κριτικής. Του Οσκαρ Ουάιλντ «Ο κριτικός ως δημιουργός». Εχει μεταφραστεί αριστουργηματικά από το μακαρίτη φίλο και συμπολίτη Σπύρο Τσακνιά στις έξοχες εκδόσεις «Στιγμή», το 1984. Πριν από τριάντα χρόνια, και αμφιβάλλω αν διαβάστηκε από όποιους απαραιτήτως έπρεπε. Και δεν εννοώ τους κριτικούς, αλλά τους πάσης φύσεως Δημιουργούς, Λογοτέχνες, Εικαστικούς, Μουσικούς, θεατρικούς συντελεστές, αρχιτέκτονες, χορευτές και κινηματογραφιστές. Και δεν θα το διάβασαν από τη γνωστή τους αλαζονεία, δίκην αρσενικού γάλου που φουσκώνει φτερά και υψώνει λειρί περιφρονώντας τα πέριξ. Πόσο συχνά δεν διαβάζουμε δηλώσεις τέτοιων επηρμένων μηδενικών που κατακεραυνώνουν την κριτική, χλευάζουν την κριτική σκέψη και με θράσος ρητορεύουν ότι δεν τους ενδιαφέρει η κριτική, δεν την έχουν ανάγκη κι αν ήταν στο χέρι τους θα την πυροβολούσαν.
Αν διάβαζαν τον Ουάιλντ θα αντιλαμβάνονταν πως η ίδια η δημιουργία είναι κατ' εξοχήν κριτική, γιατί ο τίτλος του δοκιμίου μπορεί να διαβαστεί και ανεστραμμένος: «Ο δημιουργός ως κριτικός».

Πριν από πολλά χρόνια, σε ένα συνέδριο στη Ζάκυνθο οργανωμένο από το περιοδικό «Πόρφυρας», με θέμα «Λογοτεχνία και κριτική», τόλμησα να επιχειρηματολογήσω με ανάλογα με του Ουάιλντ επιχειρήματα. Ξάφνιασα κατ' αρχάς τους ακροατές μου ξεκινώντας από τις πρώτες αράδες της «Γενέσεως» της Παλαιάς Διαθήκης: «Και είπεν ο θεός γενηθήτω Φως και εγένετο Φως· και είπεν ο θεός "ότι καλόν"». Ο Δημιουργός του σύμπαντος, κατά τον καταγωγικό αυτόν «μύθο» του πολιτισμού, όταν προχώρησε στη δημιουργία του κόσμου, μετά κάθε ολοκλήρωση της έμπνευσής του (κυριολεκτικά) κοίταγε από απόσταση το έργο της ημέρας του και το χαρακτήριζε κρίνοντας την επίδοσή του: «Είναι ωραίο». Οπως αντιλαμβάνεται ο καθένας, δεν αναφέρομαι στην όποια επαγγελματική κριτική, αλλά στην ευδιάθετη τάση του ανθρώπινου όντος να δικαιώσει την ειδητική του ικανότητα. Ο ορισμός του ανθρώπου ως λογικού ζώου αν αναλυθεί θα μας έδινε το φάσμα: ζώον μνήμον, κριτικόν, κατασκευαστικόν. Ο Homo sapiens και ο Homo faber, ο σκεπτόμενος και ο κατασκευαστής, είναι τέτοιοι γιατί είναι ζώα κριτικά.
Εχετε δει τα χειρόγραφα του Σολωμού; Το υλικό που συγκέντρωνε ο Τσίρκας για να γράψει την τριλογία του; Εχετε δει μια παρτιτούρα του Μπαχ; Τα προσχέδια του Πικάσο και οι απανωτοί πίνακές του με θέμα την «Γκουέρνικα»; Εχετε δει σχέδια του Ντα Βίντσι; Και έχετε δει τα εκατοντάδες μέτρα αμοντάριστου φιλμ του Αϊζενστάιν, που θα κατέληγε στο έργο του «Que viva Mexico»; Παντού αμφιβολίες, επαναλήψεις, απαλείψεις, διαγραφές, διορθώσεις, απορρίψεις, διακρίσεις, αλλαγές φωτισμού, μεγεθύνσεις, αλλαγές ρυθμού, τροποποιήσεις δομών.
Εχετε δει μεγάλους ηθοποιούς στις δοκιμές; Εχω και άλλοτε αφηγηθεί πως φοιτητής κοιμόμουν με υπνόσακο πίσω από τις κερκίδες του θεάτρου της Επιδαύρου και με ξύπνησε τρεις τα ξημερώματα μια φωνή. Ξύπνησα και έκπληκτος είδα τον Μινωτή στο κέντρο της ορχήστρας στο φεγγαρόφωτο, έως την ανατολή του ηλίου, να επαναλαμβάνει ένα στίχο του «Οιδίποδα Τυράννου»: «Ω, στέμμα και βασιλεία», αλλάζοντας ρυθμό, τόνο, έμφαση. Ο Μινωτής είχε παίξει έως τότε (1960) το ίδιο έργο δεκάδες φορές από το 1951. Είχε πάει στην Αμερική και στο «Θέατρο των Εθνών» μ' αυτό το ρόλο κι όμως δεν τον άφηνε να κοιμηθεί η αμφιβολία του για την έκφραση ενός στίχου. Τι δεν τον άφηνε να κοιμηθεί; Η κριτική του συνείδηση.
Ο μεγάλος Ιάπωνας ποιητής χάι-κάι Μπασό, που είχε γράψει χιλιάδες ποιήματα αυτού του τρίστιχου μορφώματος (5+7+5 συλλαβές) της παράδοσής του, είχε δημοσιεύσει το εξής χάι-κου: «Μια πεταλούδα - βγάλε της τα φτερά/ άτρακτος». Κάποια νύχτα, λέει η παράδοση, ξύπνησε έντρομος και άρχισε να χτυπάει το κεφάλι του στον τοίχο και να κακίζει τον εαυτό του, επειδή είχε ταπεινώσει ένα πλάσμα του θεού. Και ευθύς ανέστρεψε τους στίχους του: «Μια άτρακτος/ βάλε της φτερά/ πεταλούδα».
Τι άλλο ώθησε το μεγάλο εκείνο δημιουργό να αντιληφθεί πως είχε αδικήσει και τη φύση αλλά και την ηθική, θα έλεγα και την αισθητική, άλλο από την ευδιάθεση κριτική του σκέψη.
Ο Δ. Σολωμός έγραψε ως γνωστόν την «Ωδή εις Λόρδον Μπάυρον». Στα κατάλοιπά του είναι αντιγραμμένη με το γραφικό χαρακτήρα του Ερμάννου Λούντζη, νεαρού ιστορικού που θα γράψει αργότερα την «Ιστορία της βενετοκρατίας στα Επτάνησα». Ο Σολωμός ως γνωστόν επίσης έγραφε τα ελληνικά με φωνητική γραφή. Ε! λοιπόν, αν ανατρέξετε στα χειρόγραφα θα δείτε με έκπληξη δύο τετράστιχα, που ο ποιητής εκ των υστέρων τα έκρινε ως άστοχη ποίηση ή κακό ρυθμό ή σαχλή εικονοποιία, τα οποία έχει βάλει μέσα σε μύστακα (μεγάλη αγκύλη) και δίπλα με τη δική αναγνωρίσιμη γραφή του τα χαρακτηρίζει: «Σκατά»!!
Ο Νίκος Κούνδουρος ξαναμοντάρισε το σπονδυλωτό του φιλμ «Το ποτάμι», διαφωνώντας με τον Φίνο που με δικά του κριτήρια κι εκείνος είχε βγάλει στις αίθουσες μια τελείως διαφορετική στη δομή ταινία.
Από την αυγή της Δημιουργίας του Κόσμου έως χθες ο πρώτος κριτικός είναι ο Δημιουργός και όσο πιο αυστηρός και απαιτητικός είναι εκείνος με το έργο του τόσο αφοπλισμένη θα είναι η κριτική των άλλων, επαγγελματική ή όχι.
Φιλόλογος, κριτικός

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2014