Σαν σήμερα πριν από 70 χρόνια πέθανε ο Πιετρ Μοντριάν (1872-1944)

Αφαίρεση, η αποθέωση του πραγματικού

Του ΓΙΑΝΝΗ Ε. ΣΤΑΜΟΥ

Πρωτοπόρος της αφαιρετικής ζωγραφικής. Δημιουργός της ακραίας απλότητας, αλλά και στρουκτουραλιστής που προϋπήρξε του στρουκτουραλισμού. Παρ' όλο που κρίνεται ένας από τους κορυφαίους δημιουργούς του 20ού αιώνα, ο Πιετρ Μοντριάν (7 Μαρτίου 1872-1 Φεβρουαρίου 1944) δεν χαίρει της φήμης που του αναλογεί στο ευρύ κοινό αναλογικά με την τεράστια καλλιτεχνική του αξία και κυρίως την επιρροή του σε ομοτέχνους -και όχι μόνο.

Πόλη της Νέας Υόρκης, 1941
Στην Ελλάδα βέβαια «φροντίσαμε» να επαναφέρουμε το όνομά του στην επικαιρότητα, μια και τον Ιανουάριο του 2012 κλάπηκε από την Εθνική μας Πινακοθήκη ένα πρώιμο έργο του («Ο ανεμόμυλος στο ποτάμι»).

Μια δημιουργία στα πρότυπα του νατουραλισμού, που αν ζούσε βέβαια ο ζωγράφος ίσως και να μην το έπαιρνε βαρέως, καθ' ότι σε όλη του την καλλιτεχνική πορεία αποπειράθηκε να οδηγήσει τη ζωγραφική στην απόλυτη αφαίρεση. Αφήνοντας γρήγορα πίσω του κάθε απόπειρα ζωγραφικής αναπαράστασης, ο Μοντριάν κατάφερε ήδη από τη δεκαετία του '20, με συνειδητά περιορισμένο εικαστικό λεξιλόγιο, να παράγει ποικίλο έργο.
Victory Boogie-Woogie, 1942 Με οριζόντιες και κάθετες γραμμές αλλά και με τη χρήση καθαρών-πρωτογενών χρωμάτων (κόκκινο, κίτρινο, μπλε, μαύρο, γκρι και λευκό), καταδεικνύοντας τις άπειρες δυνατότητες του κάθε συστήματος.
Παρ' ότι η πατρότητα της αφαιρετικής ζωγραφικής φαντάζει αδύνατο να αποδοθεί σε έναν και μόνο καλλιτέχνη, ο Μοντριάν υπήρξε αναμφίβολα ένας από τους πρώτους και σημαντικότερους εκφραστές της, έχοντας πρώτιστο μέλημά του να απομακρυνθεί από την πραγματικότητα προκειμένου να δώσει μορφή σε μια άλλη, ανώτερη αρχή. «Η αφαίρεση είναι η αποθέωση του πραγματικού και όχι η πτώση του», συνήθιζε να υποστηρίζει, θεωρώντας ότι η αντίθεση κάθετου και οριζόντιου συνιστά «την αμετάβλητη ουσία όλων των πραγμάτων», όπου κάθε κεντρικότητα και ιεραρχία ακυρώνεται.
Ξεχωριστή σημασία στην εγκατάλειψη του νατουραλισμού και των μεταϊμπρεσιονιστικών ρευμάτων κρίνεται η γνωριμία του με τον Χέγκελ, ενεργοποιώντας στον καμβά τους νόμους της διαλεκτικής. Μια δυαδική σχέση προκύπτει από τους πίνακες του Μοντριάν, όπου κάθε στοιχείο καθορίζεται και εξουδετερώνεται αμοιβαία από το αντίθετό του, αποτυπώνοντας από κοινού την «αιώνια ισορροπία».
Σύνθεση, 1939 Η τέχνη του Μοντριάν (όπως και των Καντίνσκι, Κούπκα, Μαλέβιτς κ.ά.) είναι παράλληλα συνδεδεμένη και με το μεγάλο ενδιαφέρον του για τη θεοσοφία, θεωρώντας ότι τα στάδια της εξέλιξης του ανθρώπου από τη σωματική στην πνευματική του κατάσταση μπορούν να αποδοθούν με γεωμετρικές μορφές.
Αρχές, που στο σύνολό τους διατυπώθηκαν κυρίως στο περιοδικό «De Stijl», το πρώτο που αφιερώθηκε αποκλειστικά στους σκοπούς της αφαίρεσης.
Παρ' ότι το ομώνυμο κίνημα καλλιτεχνών (που φέρει παράλληλα και την ονομασία «νεοπλαστικισμός») ξεκίνησε έχοντας στους κόλπους του καλλιτέχνες από ένα ευρύ φάσμα τεχνών, κατέληξε να αφορά μόνο τη ζωγραφική, αφού κατά τον Μοντριάν ακόμη και η αρχιτεκτονική «από τη φύση της δεν μπορεί να επιφέρει την κατάργηση της ιεραρχίας και της κεντρικότητας», διαπιστώνοντας ότι δεν υπάρχει κανένα όφελος από το συμφυρμό διαφορετικών Τεχνών, με τη ζωγραφική να αποτελεί γι' αυτόν το μόνο ασυμβίβαστο πεδίο πειραματισμού για το νεοπλαστικισμό.
Ο νεοπλαστικισμός ωστόσο είχε ήδη επηρεάσει σημαντικά το αρχιτεκτονικό σχέδιο, το βιομηχανικό σχεδιασμό, καθώς και το ύφος του μεταγενέστερου κινήματος Μπαουχάους. Πέρα από την επίδραση του κινήματος στις εικαστικές τέχνες και το σχέδιο, καταγράφεται και η επιρροή του στη μουσική, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση τον Δανό συνθέτη Jakob van Domselaer, που συνδεόταν φιλικά με τον Μοντριάν.
Τον Σεπτέμβριο του 1938, ωθούμενος από την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού, εγκαταλείπει το Παρίσι για το Λονδίνο, ενώ δύο χρόνια αργότερα εγκαταλείπει οριστικά την Ευρώπη για την Αμερική και ειδικότερα την πόλη της Νέας Υόρκης, όπου θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αμερική, διατηρεί σχεδόν αναλλοίωτο το προσωπικό του ύφος δημιουργώντας μερικά από τα πιο φημισμένα του έργα.
Την 1η Φεβρουαρίου 1944 ο Μοντριάν φεύγει από τη ζωή. Λίγο αργότερα ο νεαρός ζωγράφος Χάρι Χόλτζμαν -εκτελεστής της διαθήκης και κληρονόμος του- θα ανοίξει στο κοινό το ατελιέ του, το οποίο είχε παραμείνει ανέπαφο. Εκεί θα αντικρίσουν κάτι που ελάχιστοι είχαν δει προηγουμένως.
Τον ημιτελή πίνακα «Broadway Boogie-Woogie», που θα ανακηρυχθεί ένα από τα ωριμότερα αριστουργήματά του και θα αποδειχθεί στο μέλλον ένας από τους πιο επιδραστικούς πίνακες στην ιστορία της αφηρημένης Τέχνης. Ενα έργο που αποτελεί παράδειγμα της αντίληψής του για τη ζωγραφική ως αποδομητική διεργασία.

Ελευθεροτυπία, Σάββατο 1 Φεβρουαρίου 2014