Ψυχανάλυση - Ο Ντοστογέφσκι στο ντιβάνι του Φρόυντ

   
Σίγκμουντ Φρόυντ
«Ο Ντοστογέφσκι και η πατροκτονία»
Μετάφραση: Γιάννης Καλλιφατίδης – Ηλιάνα Αγγελή. Πατάκης, 2013, σελ. 199.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Μισέλ Φάις
ΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ ΣΤΙΣ 24 Φεβρουαρίου


Του Αρη Στυλιανού

Από τις Εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί άλλο ένα ενδιαφέρον βιβλίο στη σειρά «Πολύτιμοι λίθοι» (διευθυντής: Χάρης Βλαβιανός). Πρόκειται για πέντε δοκίμια του Σίγκμουντ Φρόυντ, το πρώτο εκ των οποίων, Ο Ντοστογέφσκι και η πατροκτονία, δανείζει και τον τίτλο του στην παρούσα έκδοση.

Είναι γνωστές οι στενές και πολύτροπες σχέσεις της ψυχανάλυσης με τη λογοτεχνία. Λιγότερο γνωστά, πιθανόν, είναι τα σχετικά δοκίμια του πατέρα της ψυχανάλυσης που παρουσιάζονται εδώ.
Ο ευσύνοπτος τόμος αποτελείται από ένα περιεκτικό και πολύ ωφέλιμο εισαγωγικό σημείωμα των μεταφραστών, καθώς και από πέντε μέρη, που το καθένα τους φιλοξενεί ένα φροϋδικό δοκίμιο περί λογοτεχνίας. Εν πρώτοις, διαβάζουμε το κείμενο (γραμμένο το 1928) στο οποίο εξετάζεται το ζήτημα της πατροκτονίας στο έργο του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα.

Ο Φρόυντ ξεκινά διακρίνοντας τέσσερις όψεις στην πολυσχιδή προσωπικότητα του Φιόντορ Ντοστογέφσκι: τον συγγραφέα, τον νευρωτικό, τον ηθικοδιδάσκαλο και τον αμαρτωλό. Για την πρώτη δεν χωρεί συζήτηση, είναι ισάξιος του Σέξπιρ. Το αδύνατο σημείο του Ντοστογέφσκι προκύπτει στο επίπεδο της ηθικής και της αμαρτίας, επειδή δεν μπόρεσε να συμβάλει στη χειραφέτηση των ανθρώπων, αλλά υποτάχθηκε τελικά στην εξουσία, κοσμική (τσάρος) και θρησκευτική (Εκκλησία). «Διόλου απίθανο να καταδικάστηκε σε αυτή την αποτυχία εξαιτίας της νεύρωσής του». Η αντίφαση που ανιχνεύεται στην περίπτωση Ντοστογέφσκι μπορεί να επιλυθεί αν σκεφτούμε ότι «η πανίσχυρη ενόρμηση καταστροφής, που θα τον είχε μετατρέψει εύκολα σε εγκληματία, στην πραγματική του ζωή στρέφεται κυρίως ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό», ως αίσθημα ενοχής.

Βασισμένος στο γεγονός της επιληψίας του Ντοστογέφσκι, ο Φρόυντ κάνει την υπόθεση ότι ήταν νευρωτικός, επιχειρώντας κατόπιν μια διεισδυτική ανάλυση: η νεύρωση συνδέεται κατά κύριο λόγο, αν όχι αποκλειστικά, με την επιθυμία της πατροκτονίας και με το συνταρακτικό συμβάν που βίωσε στα δεκαοχτώ του χρόνια, όταν δολοφονήθηκε ο πατέρας του. Η φροϋδική ψυχαναλυτική ματιά ανατέμνει επιδέξια τον ψυχισμό του μεγάλου μυθιστοριογράφου, επιστρατεύοντας όλο της το οπλοστάσιο: Εγώ, Υπερεγώ, σαδισμός, μαζοχισμός, οιδιπόδειο, άγχος ευνουχισμού, λανθάνουσα ομοφυλοφιλία… «Ο Ντοστογέφσκι αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα ανθρώπου με εξαιρετικά ισχυρή αμφισεξουαλική προδιάθεση, ο οποίος αμύνεται με ιδιαίτερη ένταση κατά της εξάρτησής του από έναν ιδιαιτέρως σκληρό πατέρα».

Γενικεύοντας το πρόβλημα, ο Φρόυντ περνά σε μια κάπως πιο πολιτική συζήτηση του μοτίβου της πατροκτονίας, επισημαίνοντας εν προκειμένω τρία από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά αριστουργήματα: τον Οιδίποδα Τύραννο, τον Αμλετ και τους Αδερφούς Καραμάζοφ, με έμφαση στο τρίτο. Τελειώνοντας, προτείνει μια μαζοχιστική ερμηνεία του πάθους του Ντοστογέφσκι για τα τυχερά παιχνίδια, δηλαδή ως μορφή αυτοτιμωρίας, ανατρέχοντας έντεχνα και στη νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ Εικοσιτέσσερις ώρες από τη ζωή μιας γυναίκας.

Επειτα από αυτό το αξιοθαύμαστο κείμενο, συναντούμε τρία φροϋδικά γραπτά, συνταγμένα στα μέσα της δεκαετίας του 1910. Πρόκειται για τα δοκίμια που τιτλοφορούνται: Μια παιδική ανάμνηση από την αυτοβιογραφία του Γκαίτε, Ορισμένοι χαρακτήρες ιδωμένοι μέσα από την ψυχαναλυτική εργασία και Το εφήμερο. Στα κείμενα αυτά ο Φρόυντ ασχολείται με διάφορες πτυχές της ψυχοπαθολογίας, επιτυγχάνοντας να σκιαγραφήσει το προφίλ σημαντικών ιστορικών προσώπων, όπως του Γκαίτε, ο οποίος στην αυτοβιογραφία του περιγράφει μια σκανταλιά που έκανε μικρός, πετώντας πλήθος αντικειμένων από το παράθυρο του σπιτιού του στον δρόμο, συμπεριφορά που εξηγείται από τον Φρόυντ ως αντίδραση στη γέννηση των αδερφών του. Επίσης, εξετάζονται με πρωτότυπο και γοητευτικό τρόπο ορισμένα διάσημα έργα της κλασικής λογοτεχνίας, όπως ο Μάκβεθ και ο Ριχάρδος Γ΄ του Σέξπιρ, το Ρόσμερσχολμ του Ιψεν και η Εμίλια Γκαλόττι του Λέσινγκ.

Το πέμπτο και τελευταίο δοκίμιο του βιβλίου, το οποίο επιγράφεται Ψυχοπαθείς χαρακτήρες επί σκηνής, είναι και το πιο πρώιμο, καθώς συντέθηκε περί το 1906 και δημοσιεύτηκε μετά θάνατον. Εδώ συζητείται ο αριστοτελικός ορισμός της τραγωδίας, για να τονιστεί η ανάγκη εκτόνωσης ποικίλων έντονων συναισθημάτων και να εξεταστεί η έννοια της ψυχικής οδύνης, με κορυφαία παραδείγματα τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες Αίας και Φιλοκτήτης, και με κατάληξη τον σεξπιρικό Αμλετ, δηλαδή το πρώτο νεωτερικό δράμα που πραγματεύεται το «πώς ένας μέχρι πρότινος φυσιολογικός άνθρωπος καταντά νευρωτικός».

Συμπέρασμα: όπως ορθά επισημαίνουν και οι μεταφραστές στο σημείωμά τους, η ανάγνωση αυτών των κειμένων του Φρόυντ καταδεικνύει ότι «η ψυχαναλυτική θεωρία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της λογοτεχνικής έρευνας, υπό την έννοια ότι αποκαλύπτει κειμενικά επίπεδα που θα έμεναν απροσπέλαστα χωρίς τη συμβολή της».



Πηγή: Η Εφημερίδα των Συντακτών
Δημοσιεύτηκε στις 09/02/2014