Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Το σχοίνισμα της γραφής

Το άγγιγμα του Σκιαθίτη

Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη

Υπεύθυνος: Επιμέλεια Μισέλ Φάις

Τα 160 χρόνια από τη γέννηση του Αλέξανδρου Εμμανουήλ Παπαδιαμάντη και τα 100 χρόνια από τον θάνατό του είναι απλώς η αφορμή για να ξαναθυμηθούμε τους ηδείς γρίφους της γραφής του.

Η νέα στήλη «Το άγγιγμα του Σκιαθίτη» απευθύνθηκε σε 25 δημιουργούς μιας μεγάλης εκφραστικής βεντάλιας (πεζογράφους, ποιητές, δοκιμιογράφους, μελετητές, επιμελητές, μεταφραστές, ηθοποιούς, σκηνοθέτες θεάτρου και κινηματογράφου, μουσικούς, εικαστικούς, αρχιτέκτονες κ.λπ.) ζητώντας τους το άγγιγμα του οικεία απόμακρου Σκιαθίτη στο έργο τους, στη μνήμη τους, στην απλή καθημερινότητα.

Ετσι, συγκεντρώσαμε κείμενα, πέραν των αγιογραφικών ή αντι-αγιογραφικών προσλήψεών του Παπαδιαμάντη· κείμενα που αντανακλούν το πρόσωπο και τη φωνή, δηλαδή τη ζωντανή παρουσία του σπουδαίου ευρωπαίου διηγηματογράφου, μέσα από εκμυστηρευμένες στιγμές τους στο μυθικό παπαδιαμαντικό σύμπαν· κείμενα-ψηφίδες μιας αναγνωστικής κοινότητας, μιας αναγνωστικής παραμυθίας, μιας αναγνωστικής αναδημιουργίας.
Τι είναι αυτό που με αγγίζει στον Παπαδιαμάντη; Η ερώτηση αυτή με εξαναγκάζει να βάλω σε λέξεις (με τηλεγραφικό τρόπο) το ευφρόσυνο αίσθημα που μου δημιουργεί το διάβασμα και το ξαναδιάβασμα των διηγημάτων του.
1. Είναι η γλώσσα του που -θησαυρισμένη από αλλεπάλληλα στρώματα ελληνικής λαλιάς- αμιλλάται άλλοτε τη ζωγραφική και άλλοτε τη μουσική για την απόδοση απτών αλλά και άρρητων καταστάσεων: «Κάτω εις το βάθος, εις τον λάκκον εις το βάραθρον, ως κελάρυσμα ρύακος εις το ρεύμα, φωνή εκ βαθέων αναβαίνουσα, ως μύρον, ως άχνη, ως ατμός, θρήνος, πάθος, μελωδία, ανερχομένη επί πτίλων αύρας νυκτερινής, αιρομένη μετάρσιος, πραεία, μειλιχία, άδολος, ψίθυρος, λιγεία, αναρριχωμένη εις τας ριπάς, χορδίζουσα τους αέρας, χαιρετίζουσα το αχανές, ικετεύουσα το άπειρον, παιδική, άκακος, ελισσομένη, φωνή παρθένου μοιρολογούσης, μινύρισμα πτηνού χειμαζομένου, λαχταρούντος την επάνοδον του έαρος» («Ξεπεσμένος Δερβίσης», 3, 115)*. Ετσι, ενώ διαβάζεις για την πιο πεζή πραγματικότητα του χωριού και της φτωχογειτονιάς ή ενώ διαβάζεις μια ρητορική περιγραφή του υψηλού, ξαφνικά μια αλλαγή στο ιδίωμα, μια λεπτομέρεια ή μια τολμηρή ή ρεαλιστικά παράταιρη μεταφορά σε σταματάει για να αναπαραστήσεις στο μυαλό σου πώς το καθημερινό και πεζό γίνεται ανοίκειο, και πώς το συνηθισμένο μεταλλάσσεται σε μη μου άπτου.
2. Είναι η ματιά προς τα έξω και προς τα έσω. Αν κρίνουμε από τις βιογραφικές πληροφορίες που έχουν διασωθεί, ο Παπαδιαμάντης, ακόμη και όταν βρισκόταν με άλλους, ήταν διαρκώς στραμμένος στον εαυτό του. Κι όμως! Σπανίως νεοέλληνας συγγραφέας έχει συλλάβει και αποδώσει καταστάσεις, προβληματισμούς και αισθήματα της κοινωνίας ή του βαθύτερου εαυτού με ακριβέστερο και επιγραμματικότερο τρόπο. Και μάλιστα η παπαδιαμαντική ακρίβεια σπανίως είναι αποτέλεσμα του αποστασιοποιημένου ή κριτικού βλέμματος: «Ο λόγος δι' ον θεωρώ την δωροδοκίαν [εις τας εκλογάς] ως το μικρότερον κακόν είναι ότι, ως είδος εκλογικής διαφθοράς, την υπάγω εις το γένος της συναλλαγής. Συναλλαγή είναι η εν τω πρυτανείω σίτισις, αι εκ του δημοσίου ταμείου παροχαί, τα ρουσφέτια. [...] Συναλλαγή είναι και η προς παραγραφήν οφειλομένων φόρων συνδρομή και η παράνομος εξαίρεσις κληρωτών. Συναλλαγή είναι και η δωροδοκία. Τώρα ποίος [...] βουλευτής είναι ιπποτικώτερος; Εκείνος [...] όστις πληρώνει εκ του θυλακίου του ή εκείνος όστις πληρώνει εκ των χρημάτων του έθνους, χρημάτων ξένων, τα οποία εις την Ελλάδα μάλιστα εσυνηθίσαμεν όλοι να θεωρούμεν έρμα και σκοτεινά;» («Οι Χαλασοχώρηδες», 2, 453-54). Συνήθως όμως η οξυδερκής ακρίβεια είναι απόρροια του ενσυναισθητικού βιώματος. Ο Παπαδιαμάντης τούς αγαπάει τους ήρωές του και καταλαβαίνει κάθε είδους βάσανο. «Και τώρα, διά πρώτην φοράν, μετά οκτώ χρόνους, την έβλεπε [την αντίζηλο] αμυδρώς με το οκυάλι του πατρός της. Και είδεν ότι δεν ήτο ωραία. Και ησθάνθη ακουσίως χαράν. Είτα ευθύς, την έτυψεν η συνείδησις διατί να χαίρη, και μέσα της βαθιά ελυπήθη διά την χαράν οπού ησθάνθη. Και πάλιν ευθύς, μέσα, βαθύτερα εις την συνείδησίν της, εχάρη διά την λύπην οπού ησθάνετο» («Αγια και πεθαμένα», 3, 121). «Η Χριστίνα η δασκάλα εφοβείτο τας νύκτας να υπάγη εις την Εκκλησίαν, μήπως την κοιτάξουν, και δεν εφοβείτο την ημέραν, να μην την ιδούν. Διότι οι κυράδες την εκοίταζαν, οι δούλες την έβλεπαν απλώς» («Χωρίς στεφάνι», 3, 133).
3. Είναι αυτό που θα ονόμαζα αυτοσυνειδησία της γραφής. Δεν εννοώ τόσο ότι το παπαδιαμαντικό κείμενο έλκει την προσοχή του αναγνώστη στην κατασκευαστική του διαδικασία με το να ματαιώνει τις συμβατικές αναγνωστικές προσδοκίες (μολονότι και αυτό το κάνει - και γι' αυτό τώρα πλέον μπορεί να κρίνουμε θετικά στοιχεία δομής που παλαιότερα θεωρούνταν ατεχνίες) όσο ότι το παπαδιαμαντικό κείμενο προβάλλει ανεπαισθήτως τη γραφή σαν βάλσαμο γι' αυτόν που γράφει, γι' αυτούς για τους οποίους γράφει και γι' αυτούς που το διαβάζουν. Ο πρώην ευτυχής βοσκός και νυν δυστυχής δικηγόρος τελειώνει την αυτοβιογραφική αφήγησή του ως εξής. «Και τώρα, όταν ενθυμούμαι το κοντόν εκείνο σχοινίον, από το οποίον εσχοινιάσθη κ' επνίγη η Μοσχούλα, η κατσίκα μου, και αναλογίζωμαι το άλλο σχοινίον της παραβολής, με το οποίον είναι δεμένος ο σκύλος εις την αυλήν του αφέντη του, διαπορώ μέσα μου αν τα δύο δεν είχαν μεγάλην συγγένειαν, και αν δεν ήσαν ως "σχοίνισμα κληρονομίας" δι' εμέ, όπως η Γραφή λέγει» («Ονειρο στο κύμα», 3, 273). Ακριβώς! Η γραφή (με μικρό γ) είναι το μερτικό και το μέτρο του Παπαδιαμάντη (αυτό άλλωστε σημαίνει σχοίνισμα), με το οποίο ο ιδιοφυής συγγραφέας και «εντριβής μεταφραστής», ακόμη και της γλώσσας των φωκών, κατορθώνει να αποδίδει όλο αυτό το άλλοτε ασήμαντο, άλλοτε ηδυπαθές, άλλοτε τραγικό κράμα που λέγεται ζωή, με έναν τρόπο που μόνον ο παλαιός κριτικός όρος -«η μαγεία του Παπαδιαμάντη»- μπορεί κατά προσέγγιση να εκφράσει.
**Οι παραπομπές γίνονται στην κριτική έκδοση των «Απάντων Παπαδιαμάντη», επιμ. Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Δόμος. Ο πρώτος αριθμός δηλώνει τον τόμο και ο δεύτερος, τη σελίδα.

Πηγή: Ελευθεροτυπία
Δημοσιεύτηκε στις 01/10/2011