Όνειρο η ανακάλυψη του σωματιδίου Χιγκς
Η Κύπρος τού προσέφερε πολύ όμορφα παιδικά και εφηβικά χρόνια και μέχρι σήμερα κρατά το κυπριακό διαβατήριο. Ο δικός μας, Παρασκευάς Σφήκας είναι καθηγητής Σωματιδιακής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μέλος της ομάδας του CΕRΝ και υπεύθυνος Φυσικής του δεύτερου Μεγάλου Ανιχνευτή σωματιδίων CΜS. Εμείς μιλήσαμε μαζί του για τη μεγάλη ανακάλυψη του σωματιδίου Χιγκς, αλλά και για τη δική του Κύπρο.
Την Τετάρτη 4 Ιουλίου, παρακολουθούσατε μαζί με δεκάδες φοιτητές και συναδέλφους σας τη ζωντανή αναμετάδοση από το CΕRΝ, την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της ανακάλυψης του σωματιδίου Χιγκς. Ποιες σκέψεις περνούσαν εκείνο το λεπτό από το μυαλό;
Το αποτέλεσμα ήταν προφανώς, γνωστό σε εμάς (συμμετείχα, μαζί με
συναδέλφους, στην ανάλυση, στα αποτελέσματα και στην προετοιμασία της
πρώτης ομιλίας, από το πείραμα CΜS, μέχρι και το βράδυ πριν από την 4η
Ιουλίου). Από την άλλη, παρά την πρωτύτερη γνώση, κατά τη διάρκεια του
«show» η κύρια σκέψη ήταν η αμφιβολία του κατά πόσον όλα αυτά
συνέβαιναν στην πραγματικότητα! Φαινόταν σαν όνειρο.
Η συγκίνηση πηγάζει από τη συνειδητοποίηση της τύχης να είστε από τους λίγους ερευνητές που έχουν εργαστεί σε κάτι τόσο μεγάλο, το οποίο τελικά πέτυχε; Όντως. Έχουν υπάρξει εξαίρετοι επιστήμονες (πολύ ανώτεροι από μένα) που επένδυσαν πάρα πολλά σε ερευνητικά έργα που δεν πέτυχαν λόγω εξωτερικών αιτίων. Το ότι όλο το σύστημα, από τον επιταχυντή μέχρι τους ανιχνευτές δούλεψαν τόσο καλά είναι ένα μικρό θαύμα. Το ότι ένας είχε και την εξαίρετη τύχη να συμμετάσχει, επίσης. Και το πιο απίθανο, το ότι η φύση φαίνεται να κάνει αυτό που περιμέναμε, αυτό ξεπερνάει κάθε προσδοκία. Είναι μία καλή αλληλουχία λόγων για να νιώθει κανείς ευγνώμων.
Στα 20 χρόνια προσπάθειας πιστεύατε ότι κάποια στιγμή θα αγγίζατε το μποζόνιο του Χιγκς; Τα πάντα στα πειράματα στο LΗCέχουν σχεδιασθεί με ακριβώς αυτό τον στόχο. Χωρίς υπερβολή, είμαστε σίγουροι ότι θα το βρίσκαμε. Αρκεί να υπήρχε. Από την άλλη, τα πειράματα είχαν σχεδιασθεί και κατασκευασθεί έτσι ώστε ό,τι και να υπήρχε σε αυτές τις ενέργειες, να μπορούσαμε να το δούμε πειστικά.
Γιατί το σωματίδιο Χιγκς ήταν πολύ δύσκολο να εντοπιστεί, απαιτήθηκαν γι’ αυτό μηχανήματα αξίας πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ και δουλειά χιλιάδων επιστημόνων επί δεκαετίες; Επειδή πρόκειται για ένα σωματίδιο που δεν υπάρχει στην καθημερινότητά μας. Μελετώντας τη φύση, η επιστήμη ανακάλυψε ότι υπάρχουν πολλά νέα σωματίδια, απειροελάχιστα μικρά, που θεωρούμε ότι είναι πραγματικά θεμελιώδη, δηλαδή δεν αποτελούνται από κάτι άλλο «εσωτερικά». Αυτά τα σωματίδια δεν τα αντιλαμβανόμαστε στον γύρω μας κόσμο, επειδή, έχοντας μεγάλη μάζα είναι ασταθή και διασπώνται στα σωματίδια της ύλης γύρω μας. Για να μελετήσουμε λοιπόν αυτά τα στοιχεία της φύσης, πρέπει να αναπαραγάγουμε αυτά τα «πεθαμένα» σωματίδια. Από την άλλη, η διαδικασία δημιουργίας αυτών των σωματιδίων δεν είναι απλή: αφ’ ενός μεν χρειάζονται υψηλές ενέργειες για να παραχθούν (αφού έχουν μεγάλη μάζα, χρειάζεται μεγάλη ενέργεια παραγωγής) ενώ αφ’ ετέρου χρειάζονται πολύπλοκοι ανιχνευτές για να τα παρατηρήσουν και να τα μελετήσουν. Το πεδίο της Φυσικής Υψηλών Ενεργειών έχει προχωρήσει τόσο ώστε την σήμερον ημέρα να μελετάμε σωματίδια που ήταν στην καθημερινότητα του σύμπαντός μας περίπου ένα δισεκατομυριοστό του δευτερολέπτου μετά την αρχή - τη στιγμή «μηδέν». Ειδωμένο από αυτή τη σκοπιά, θα αντέστρεφα την ερώτηση, δηλώνοντας ότι είναι απίστευτο ότι χρειάστηκαν μόνο 10.000
επιστήμονες και μόνο 10 δισ. ευρώ. Δεν είναι;
Γιατί είναι τόσο σημαντική αυτή η ανακάλυψη; Απαντά στο μέγα ερώτημα του πώς μπορεί να αποκτήσει μάζα το «στοιχειώδες», η «σημειακή οντότητα». Η γεωμετρία, μέσω Ευκλείδη, αξιώνει τα σημεία να έχουν μηδενικό μέγεθος, να μην αποτελούνται από οτιδήποτε άλλο. Συγχρόνως, η μάζα μίας οντότητας με μηδενικό μέγεθος πρέπει, τόσο σε επίπεδο διαίσθησης όσο και σε επίπεδο μαθηματικών, να είναι επίσης μηδέν. Ωστόσο, τα απειροελάχιστα σωματίδια από τα οποία αποτελούμαστε έχουν μάζα, δεν είναι μηδενικά, γι’ αυτό και υπάρχουμε. Όλα γύρω μας, και εμείς μαζί, είναι όπως είναι επειδή ακριβώς τα «σημεία» έχουν μάζα! Η ανακάλυψη αυτή είναι ένα πρώτο βήμα στο να εξηγήσουμε το πώς είναι δυνατόν να φτιάχτηκε το απίστευτο σύμπαν, στο οποίο κατοικούμε. Μπορεί το μποζόνιο του Χιγκς να έχει και άλλες ιδιότητες εκτός από το να δίνει μάζα; Φυσικά! Άλλωστε το πρόγραμμα της μελέτης του νέου σωματιδίου που ανακαλύφθηκε τώρα ξεκινάει! Όσο για το ποιες είναι οι ιδιότητές του, αν είναι ακριβώς εκείνες που περιμέναμε ή υπάρχουν αποκλίσεις -ποιος ξέρει- μπορεί να αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις για νέα φυσική πέραν όλων όσων γνωρίζουμε; Η διεξοδική μελέτη του νέου μποζονίου θα διαρκέσει αρκετά χρόνια!
Το μποζόνιο του Χιγκς μήπως είναι ένα μέλος μια μεγαλύτερης οικογένειας σωματιδίων του Χιγκς; Εξαιρετική ερώτηση, τις απαντήσεις θα ήθελα πάρα πολύ να γνώριζα! Αυτό θα προσπαθήσουμε να κάνουμε στα επόμενα χρόνια. Το ταξίδι μόλις άρχισε.
Το οριστικό συμπέρασμα των επιστημόνων του CΕRΝ σχετικά με το αν το φευγαλέο σωματίδιο, που παρατηρήθηκε στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων, είναι πράγματι το σωματίδιο Χιγκς, αναμένεται να βγει το ερχόμενο φθινόπωρο; Μάλλον κοντά στο τέλος του έτους. Αν όλα συνεχίσουν να βαίνουν καλώς, μέχρι τον Δεκέμβριο θα έχουμε την απάντηση στο ερώτημα τού κατά πόσον το σωματίδιο αυτό έχει τα χαρακτηριστικά του κενού. Όπως επίσης αν η ένταση με την οποία αλληλεπιδρά με όλα τα άλλα σωματίδια στη φύση είναι ανάλογη της μάζας των σωματιδίων - όπως και πρέπει να είναι, αν το Ηiggsείναι τελικά αυτό που δίνει μάζα στα θεμελιώδη συστατικά της φύσης.
Είναι εύκολο να εξηγήσετε με απλά λόγια τι σημαίνει «το μποζόνιο του Ηiggs»; Θα προσπαθήσω - αλλά χρειάζομαι την υπομονή σας. Λοιπόν: γνωρίζετε την έννοια του «πεδίου», π.χ. του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου γύρω σας, δηλαδή αυτού που φέρνει τη φωνή του καλούντος στο κινητό σας τηλέφωνο, τις ειδήσεις στην τηλέορασή σας και προφανώς το φως από τον ήλιο στα φυτά. Ο κόσμος το φαντάζεται ως «ακτίνες» που μεταδίδονται από την πηγή, π.χ. την κεραία της τηλεόρασης ή την πηγή του φωτός, στον στόχο. Η φυσική πλέον διδάσκει ότι το πεδίο αυτό, αν το δούμε σε πολύ, πάρα πολύ μικρή κλίμακα, δεν είναι κάτι συνεχές που διαχέει τον χώρο, αλλά κάτι εμφανίζεται σε διακριτές οντότητες, σε ακέραια πολλαπλάσια μία οντότητας που ονομάζουμε «φωτόνιο». Δηλαδή αν κοιτάξετε τις περίφημες ακτίνες φωτός, δεν θα δείτε μία συνεχή ευθεία από ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, αλλά πολλές μικρές «σφαίρες» - τόσες πολλές που δίνουν την ψευδαίσθηση του συνεχούς. Τα φωτόνια (που και αυτά είναι «μποζόνια») είναι διακριτές οντότητες, αποτελούν αν θέλετε, την πεμπτουσία του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου. Πολύ φως σημαίνει μεγάλο αριθμό φωτονίων. Λίγο φως; Μικρό αριθμό φωτονίων. Και τέλος, κανείς ποτέ δεν είδε μισό φωτόνιο ή τρία τέταρτα ενός φωτονίου. Με το ίδιο σκεπτικό, όλος ο χώρος, όλος, διαχέεται από ένα πεδίο Ηiggs. Αυτό, όπως όλα τα πεδία της φύσης, εμφανίζεται σε διακριτές ποσότητες. Τη βασική μονάδα αυτού του πεδίου την ονομάζουμε «μποζόνιο Ηiggs». Εκβαρβαρίζοντας λιγάκι την ορολογία, το μποζόνιο Ηiggsείναι η πεμπτουσία του πεδίου Ηiggs, είναι δηλαδή ό,τι και το φωτόνιο για το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο.
Η συγκίνηση πηγάζει από τη συνειδητοποίηση της τύχης να είστε από τους λίγους ερευνητές που έχουν εργαστεί σε κάτι τόσο μεγάλο, το οποίο τελικά πέτυχε; Όντως. Έχουν υπάρξει εξαίρετοι επιστήμονες (πολύ ανώτεροι από μένα) που επένδυσαν πάρα πολλά σε ερευνητικά έργα που δεν πέτυχαν λόγω εξωτερικών αιτίων. Το ότι όλο το σύστημα, από τον επιταχυντή μέχρι τους ανιχνευτές δούλεψαν τόσο καλά είναι ένα μικρό θαύμα. Το ότι ένας είχε και την εξαίρετη τύχη να συμμετάσχει, επίσης. Και το πιο απίθανο, το ότι η φύση φαίνεται να κάνει αυτό που περιμέναμε, αυτό ξεπερνάει κάθε προσδοκία. Είναι μία καλή αλληλουχία λόγων για να νιώθει κανείς ευγνώμων.
Στα 20 χρόνια προσπάθειας πιστεύατε ότι κάποια στιγμή θα αγγίζατε το μποζόνιο του Χιγκς; Τα πάντα στα πειράματα στο LΗCέχουν σχεδιασθεί με ακριβώς αυτό τον στόχο. Χωρίς υπερβολή, είμαστε σίγουροι ότι θα το βρίσκαμε. Αρκεί να υπήρχε. Από την άλλη, τα πειράματα είχαν σχεδιασθεί και κατασκευασθεί έτσι ώστε ό,τι και να υπήρχε σε αυτές τις ενέργειες, να μπορούσαμε να το δούμε πειστικά.
Γιατί το σωματίδιο Χιγκς ήταν πολύ δύσκολο να εντοπιστεί, απαιτήθηκαν γι’ αυτό μηχανήματα αξίας πολλών δισεκατομμυρίων ευρώ και δουλειά χιλιάδων επιστημόνων επί δεκαετίες; Επειδή πρόκειται για ένα σωματίδιο που δεν υπάρχει στην καθημερινότητά μας. Μελετώντας τη φύση, η επιστήμη ανακάλυψε ότι υπάρχουν πολλά νέα σωματίδια, απειροελάχιστα μικρά, που θεωρούμε ότι είναι πραγματικά θεμελιώδη, δηλαδή δεν αποτελούνται από κάτι άλλο «εσωτερικά». Αυτά τα σωματίδια δεν τα αντιλαμβανόμαστε στον γύρω μας κόσμο, επειδή, έχοντας μεγάλη μάζα είναι ασταθή και διασπώνται στα σωματίδια της ύλης γύρω μας. Για να μελετήσουμε λοιπόν αυτά τα στοιχεία της φύσης, πρέπει να αναπαραγάγουμε αυτά τα «πεθαμένα» σωματίδια. Από την άλλη, η διαδικασία δημιουργίας αυτών των σωματιδίων δεν είναι απλή: αφ’ ενός μεν χρειάζονται υψηλές ενέργειες για να παραχθούν (αφού έχουν μεγάλη μάζα, χρειάζεται μεγάλη ενέργεια παραγωγής) ενώ αφ’ ετέρου χρειάζονται πολύπλοκοι ανιχνευτές για να τα παρατηρήσουν και να τα μελετήσουν. Το πεδίο της Φυσικής Υψηλών Ενεργειών έχει προχωρήσει τόσο ώστε την σήμερον ημέρα να μελετάμε σωματίδια που ήταν στην καθημερινότητα του σύμπαντός μας περίπου ένα δισεκατομυριοστό του δευτερολέπτου μετά την αρχή - τη στιγμή «μηδέν». Ειδωμένο από αυτή τη σκοπιά, θα αντέστρεφα την ερώτηση, δηλώνοντας ότι είναι απίστευτο ότι χρειάστηκαν μόνο 10.000
επιστήμονες και μόνο 10 δισ. ευρώ. Δεν είναι;
Γιατί είναι τόσο σημαντική αυτή η ανακάλυψη; Απαντά στο μέγα ερώτημα του πώς μπορεί να αποκτήσει μάζα το «στοιχειώδες», η «σημειακή οντότητα». Η γεωμετρία, μέσω Ευκλείδη, αξιώνει τα σημεία να έχουν μηδενικό μέγεθος, να μην αποτελούνται από οτιδήποτε άλλο. Συγχρόνως, η μάζα μίας οντότητας με μηδενικό μέγεθος πρέπει, τόσο σε επίπεδο διαίσθησης όσο και σε επίπεδο μαθηματικών, να είναι επίσης μηδέν. Ωστόσο, τα απειροελάχιστα σωματίδια από τα οποία αποτελούμαστε έχουν μάζα, δεν είναι μηδενικά, γι’ αυτό και υπάρχουμε. Όλα γύρω μας, και εμείς μαζί, είναι όπως είναι επειδή ακριβώς τα «σημεία» έχουν μάζα! Η ανακάλυψη αυτή είναι ένα πρώτο βήμα στο να εξηγήσουμε το πώς είναι δυνατόν να φτιάχτηκε το απίστευτο σύμπαν, στο οποίο κατοικούμε. Μπορεί το μποζόνιο του Χιγκς να έχει και άλλες ιδιότητες εκτός από το να δίνει μάζα; Φυσικά! Άλλωστε το πρόγραμμα της μελέτης του νέου σωματιδίου που ανακαλύφθηκε τώρα ξεκινάει! Όσο για το ποιες είναι οι ιδιότητές του, αν είναι ακριβώς εκείνες που περιμέναμε ή υπάρχουν αποκλίσεις -ποιος ξέρει- μπορεί να αποτελούν τις πρώτες ενδείξεις για νέα φυσική πέραν όλων όσων γνωρίζουμε; Η διεξοδική μελέτη του νέου μποζονίου θα διαρκέσει αρκετά χρόνια!
Το μποζόνιο του Χιγκς μήπως είναι ένα μέλος μια μεγαλύτερης οικογένειας σωματιδίων του Χιγκς; Εξαιρετική ερώτηση, τις απαντήσεις θα ήθελα πάρα πολύ να γνώριζα! Αυτό θα προσπαθήσουμε να κάνουμε στα επόμενα χρόνια. Το ταξίδι μόλις άρχισε.
Το οριστικό συμπέρασμα των επιστημόνων του CΕRΝ σχετικά με το αν το φευγαλέο σωματίδιο, που παρατηρήθηκε στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων, είναι πράγματι το σωματίδιο Χιγκς, αναμένεται να βγει το ερχόμενο φθινόπωρο; Μάλλον κοντά στο τέλος του έτους. Αν όλα συνεχίσουν να βαίνουν καλώς, μέχρι τον Δεκέμβριο θα έχουμε την απάντηση στο ερώτημα τού κατά πόσον το σωματίδιο αυτό έχει τα χαρακτηριστικά του κενού. Όπως επίσης αν η ένταση με την οποία αλληλεπιδρά με όλα τα άλλα σωματίδια στη φύση είναι ανάλογη της μάζας των σωματιδίων - όπως και πρέπει να είναι, αν το Ηiggsείναι τελικά αυτό που δίνει μάζα στα θεμελιώδη συστατικά της φύσης.
Είναι εύκολο να εξηγήσετε με απλά λόγια τι σημαίνει «το μποζόνιο του Ηiggs»; Θα προσπαθήσω - αλλά χρειάζομαι την υπομονή σας. Λοιπόν: γνωρίζετε την έννοια του «πεδίου», π.χ. του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου γύρω σας, δηλαδή αυτού που φέρνει τη φωνή του καλούντος στο κινητό σας τηλέφωνο, τις ειδήσεις στην τηλέορασή σας και προφανώς το φως από τον ήλιο στα φυτά. Ο κόσμος το φαντάζεται ως «ακτίνες» που μεταδίδονται από την πηγή, π.χ. την κεραία της τηλεόρασης ή την πηγή του φωτός, στον στόχο. Η φυσική πλέον διδάσκει ότι το πεδίο αυτό, αν το δούμε σε πολύ, πάρα πολύ μικρή κλίμακα, δεν είναι κάτι συνεχές που διαχέει τον χώρο, αλλά κάτι εμφανίζεται σε διακριτές οντότητες, σε ακέραια πολλαπλάσια μία οντότητας που ονομάζουμε «φωτόνιο». Δηλαδή αν κοιτάξετε τις περίφημες ακτίνες φωτός, δεν θα δείτε μία συνεχή ευθεία από ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, αλλά πολλές μικρές «σφαίρες» - τόσες πολλές που δίνουν την ψευδαίσθηση του συνεχούς. Τα φωτόνια (που και αυτά είναι «μποζόνια») είναι διακριτές οντότητες, αποτελούν αν θέλετε, την πεμπτουσία του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου. Πολύ φως σημαίνει μεγάλο αριθμό φωτονίων. Λίγο φως; Μικρό αριθμό φωτονίων. Και τέλος, κανείς ποτέ δεν είδε μισό φωτόνιο ή τρία τέταρτα ενός φωτονίου. Με το ίδιο σκεπτικό, όλος ο χώρος, όλος, διαχέεται από ένα πεδίο Ηiggs. Αυτό, όπως όλα τα πεδία της φύσης, εμφανίζεται σε διακριτές ποσότητες. Τη βασική μονάδα αυτού του πεδίου την ονομάζουμε «μποζόνιο Ηiggs». Εκβαρβαρίζοντας λιγάκι την ορολογία, το μποζόνιο Ηiggsείναι η πεμπτουσία του πεδίου Ηiggs, είναι δηλαδή ό,τι και το φωτόνιο για το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο.
Αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε πτυχές της φύσης
Πώς είναι η ζωή στο CΕRΝ; Πολύ ενδιαφέρουσα. Γρή
γορη. Έντονη. Πιεστική. Γεμάτη.
Αληθεύει ότι όλοι οι δρόμοι έχουν ονόματα όπως: Οδός Αϊνστάιν ή Λεωφόρος Δημοκρίτου;
Όντως. Και πολλών άλλων φυσικών. Είναι ένα απο τα πρώτα χαρακτηριστικά
που παρατηρεί ο νέος που πρωτοεπισκέπτεται το CΕRΝ (συμπεριλαμβανομένου
του ομιλούντος το 1985).
Αισθάνεστε ότι ζείτε εκεί όπου γράφεται η Ιστορία; Μολονότι θα ακουστεί αλαζονικό, θα απαντήσω καταφατικά. Η Ιστορία ήδη καταγράφει ότι εδώ, τη συγκεκριμένη εποχή, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε πτυχές της φύσης που ώς τώρα ήταν άγνωστες - ή έστω ήταν απλώς εικασίες.
Μια ελληνική Dream Τeam στον «πυρήνα» του πειράματος, με περί τους 40 Έλληνες επιστήμονες στο μόνιμο προσωπικό του, θεωρείται εθνικό ερευνητικό κέντρο;
Η παγκόσμια κοινότητα αντιμετωπίζει το απαγορευτικό κόστος κατασκευής ενός κέντρου όπως το CΕRΝ αντιμετωπίζοντάς το ως παγκόσμιο κέντρο που αποτελεί μέρος του εθνικού ερευνητικού ιστού πολλών διαφορετικών χωρών. Οι εποχές που ένα κράτος μπορούσε να κατασκευάσει έναν τεράστιο επιταχυντή και να τον λειτουργήσει μόνο του έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Ακόμα και οι κραταιές ΗΠΑ δεν αντέχουν πλέον να χρηματοδοτήσουν ένα τέτοιο εγχείρημα μόνες. Έχει αρχίσει να κατασταλλάζει η ιδέα στις χώρες μέλη του CΕRΝ, αλλά και σε όλες τις χώρες που προσπαθούν να γίνουν μέλη του, πως στην εποχή μας ένα κέντρο σαν το CΕRΝ είναι μοναδικό και ναι, μολονότι βρίσκεται εκτός της γεωγραφικής κυριαρχίας των κρατών, αποτελεί μέρος του ερευνητικού ιστού τους. Το CΕRΝ είναι το μοντέλο του μελλοντικού υπερσύγχρονου παγκόσμιου εργαστηρίου.
Αισθάνεστε ότι ζείτε εκεί όπου γράφεται η Ιστορία; Μολονότι θα ακουστεί αλαζονικό, θα απαντήσω καταφατικά. Η Ιστορία ήδη καταγράφει ότι εδώ, τη συγκεκριμένη εποχή, αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε πτυχές της φύσης που ώς τώρα ήταν άγνωστες - ή έστω ήταν απλώς εικασίες.
Μια ελληνική Dream Τeam στον «πυρήνα» του πειράματος, με περί τους 40 Έλληνες επιστήμονες στο μόνιμο προσωπικό του, θεωρείται εθνικό ερευνητικό κέντρο;
Η παγκόσμια κοινότητα αντιμετωπίζει το απαγορευτικό κόστος κατασκευής ενός κέντρου όπως το CΕRΝ αντιμετωπίζοντάς το ως παγκόσμιο κέντρο που αποτελεί μέρος του εθνικού ερευνητικού ιστού πολλών διαφορετικών χωρών. Οι εποχές που ένα κράτος μπορούσε να κατασκευάσει έναν τεράστιο επιταχυντή και να τον λειτουργήσει μόνο του έχουν περάσει ανεπιστρεπτί. Ακόμα και οι κραταιές ΗΠΑ δεν αντέχουν πλέον να χρηματοδοτήσουν ένα τέτοιο εγχείρημα μόνες. Έχει αρχίσει να κατασταλλάζει η ιδέα στις χώρες μέλη του CΕRΝ, αλλά και σε όλες τις χώρες που προσπαθούν να γίνουν μέλη του, πως στην εποχή μας ένα κέντρο σαν το CΕRΝ είναι μοναδικό και ναι, μολονότι βρίσκεται εκτός της γεωγραφικής κυριαρχίας των κρατών, αποτελεί μέρος του ερευνητικού ιστού τους. Το CΕRΝ είναι το μοντέλο του μελλοντικού υπερσύγχρονου παγκόσμιου εργαστηρίου.
Αποκαλύπτει «το μυστικό της δημιουργίας του Σύμπαντος»; Ερμηνεύοντας την ερώτηση κυριολεκτικά, όχι. Γιατί τίποτε δεν μπορεί να αποκαλύψει το συγκεκριμένο «μυστικό». Αν με ρωτάτε το πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν, η απάντηση είναι ότι υπάρχει αυτή τη στιγμή μία πολύ καλή θεωρία με αρκετά στέρεες βάσεις που προσφέρει απαντήσεις. Σε αυτό όμως δεν υπάρχει κανένα μυστικό. Τα πάντα είναι δημοσιευμένα και είναι και ευρέως διαθέσιμα. Αν τώρα με ρωτάτε γιατί δημιουργήθηκε το σύμπαν, τότε η απάντηση θα είναι ένα τεράστιο δεν γνωρίζουμε. Μάλιστα, η ερώτηση προϋποθέτει ότι υπάρχει λόγος δημιουργίας. Και πάλι, σε αυτό η επιστήμη σηκώνει τα χέρια, μη μπορώντας να απαντήσει ούτε καν στο αν υπάρχει λόγος δημιουργίας.
Θα βρεθεί ποτέ μια ενιαία θεωρία, η οποία θα μπορεί να ερμηνεύσει τα πάντα και θα λειτουργεί εξίσου καλά στον μικροσκοπικό κόσμο των σωματιδίων και στον απέραντο κόσμο των γαλαξιών; Το σίγουρο είναι ότι η επιστήμη προσπαθεί να καταφέρει ακριβώς αυτό. Εκείνο που δεν είναι και τόσο σίγουρο είναι το αν η ανθρωπότητα είναι διατεθειμένη να επενδύσει ικανούς πόρους για την εύρεση μίας τέτοιας ενοποιημένης θεωρίας. Σκεφθείτε λιγάκι τον Κολόμβο. Το φαντάζεστε να παρατούσε στη μέση το ταξίδι προς τα δυτικά λόγω χρημάτων; Και να ήταν τόσο ακριβό το ταξίδι που να απεφάσιζαν όλοι να μην το προσπαθούν πλέον; Η αναλογία δεν είναι πλήρης γιατί αργά η γρήγορα θα ανακαλύπταμε ότι η γη είναι σφαιρική. Ωστόσο η βασική ιδέα είναι ότι η επιστήμη χρειάζεται χρηματοδότηση.
Το σωματίδιο Χιγκς είναι κάτι σαν την «πνοή» που δίνει ζωή στην ύλη, γι’ αυτό επιλέγηκε ο όρος «σωματίδιο του Θεού»;
Το όνομα προέρχεται από ένα βιβλίο ενός εξαίρετου φυσικού, βραβευμένου
με το βραβείο Νόμπελ, του Leon Lederman, που δυστυχώς υπέπεσε σ’ αυτό
το τρομερό σφάλμα: έδωσε στο βιβλίο του τον τίτλο «Τhe God particle».
Θα έλεγα ότι ο τίτλος είναι περισσότερο ένας αφορισμός, ή αν θέλετε ένα
παιγνίδι με τις λέξεις, παρά κάτι που εννοούσε κυριολεκτικά,
τουλάχιστον τότε. Ωστόσο, η αναφορά στον Θεό είχε ως αποτέλεσμα την
άμεση προσοχή όλου του κόσμου. Κακώς, πολύ κακώς. Πρώτα απ’ όλα γιατί η
καημένη η επιστήμη δεν έχει πει ποτέ τίποτε και ούτε θα πει ποτέ
τίποτε για τον Θεό. Δεύτερο γιατί η επιστήμη πάντα μελετάει τη φύση,
τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο. Και τρίτον γιατί απλώς έχει
στρέψει τα φώτα της δημοσιότητας σε κάτι πραγματικά σημαντικό, αλλά για
τους λάθος λόγους.
Γιατί δεν προτιμάτε να το αποκαλείτε «σωματίδιο του Θεού» όπως έχει επικρατήσει;
Ας το δούμε και πιο χιουμοριστικά: γιατί ακόμη και η ονομασία «το σωματίδιο του Θεού» δεν είναι παρά μία ανθρώπινη μεταφορά μιας έννοιας εντελώς ξένης προς την καθημερινότητά μας, σε καθημερινές λέξεις. Πώς λέμε η «ράβδος του Μωυσή»; ακόμη πιο πολύ, η «μαγική κάπα του Χάρυ Πότερ»; Φαντάζεστε τον «Θεό» να έχει, ανάμεσα σε άλλα, και ένα «δικό του σωματίδιο»; Και τα άλλα σωματίδια ποιανού θα ήταν; Και με ποια σειρά τα επέλεξαν οι υπόλοιποι; Με κλήρο; Με αγώνα δρόμου; Συνεχίστε αφήνοντας τη φαντασία σας να οργιάσει, θα καταλήξετε στο ότι η εικόνα είναι απλώς ανθρώπινη. Και λίγο πιο σοβαρά τώρα: γιατί, όπως λέει και ο σοφός λαός, «καλύτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα». Πιστεύω ότι το παρατσούκλι του μποζονίου του Ηiggsτου κάνει περισσότερο κακό και δημιουργεί τόσο απίστευτες προσδοκίες όσο και φοβερούς εχθρούς τη στιγμή που δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα απλό, άδολο, απαραίτητο στοιχείο της φύσης. Είναι κάτι που υπάρχει, που κάνει το σύμπαν, τον κόσμο να «λειτουργεί»! Δεν το βρίσκω δόκιμο να του δίνουμε ένα όνομα που το καθιστά αντικείμενο αποκλινουσών απόψεων και έντονων συζητήσεων. Για αυτές προσφέρονται πάντα, πολύ καλύτερα, η πολιτική και το ποδόσφαιρο.
Η παρατήρηση αυτού του νέου σωματιδίου δείχνει τον δρόμο στο μέλλον προς μια πιο λεπτομερή κατανόηση του κόσμου; Όσο κάθε νέα ανακάλυψη μάς δίνει όλο και βαθύτερη κατανόηση της φύσης, ναι.
Με την ανακάλυψη του συγκεκριμένου σωματιδίου, αυξάνονται οι πιθανότητες να κατανοήσουμε τις δυνάμεις που καθορίζουν την εξέλιξη του Σύμπαντος από τη στιγμή της δημιουργίας του μέχρι σήμερα; Σίγουρα ναι. Μάλιστα υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η οποιαδήποτε ενοποίηση των διαφορετικών δυνάμεων της φύσης σε μία μόνο δύναμη, ίσως να «περνάει» μέσα από το Ηiggs.
Γιατί δεν προτιμάτε να το αποκαλείτε «σωματίδιο του Θεού» όπως έχει επικρατήσει;
Ας το δούμε και πιο χιουμοριστικά: γιατί ακόμη και η ονομασία «το σωματίδιο του Θεού» δεν είναι παρά μία ανθρώπινη μεταφορά μιας έννοιας εντελώς ξένης προς την καθημερινότητά μας, σε καθημερινές λέξεις. Πώς λέμε η «ράβδος του Μωυσή»; ακόμη πιο πολύ, η «μαγική κάπα του Χάρυ Πότερ»; Φαντάζεστε τον «Θεό» να έχει, ανάμεσα σε άλλα, και ένα «δικό του σωματίδιο»; Και τα άλλα σωματίδια ποιανού θα ήταν; Και με ποια σειρά τα επέλεξαν οι υπόλοιποι; Με κλήρο; Με αγώνα δρόμου; Συνεχίστε αφήνοντας τη φαντασία σας να οργιάσει, θα καταλήξετε στο ότι η εικόνα είναι απλώς ανθρώπινη. Και λίγο πιο σοβαρά τώρα: γιατί, όπως λέει και ο σοφός λαός, «καλύτερα να σου βγει το μάτι παρά το όνομα». Πιστεύω ότι το παρατσούκλι του μποζονίου του Ηiggsτου κάνει περισσότερο κακό και δημιουργεί τόσο απίστευτες προσδοκίες όσο και φοβερούς εχθρούς τη στιγμή που δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα απλό, άδολο, απαραίτητο στοιχείο της φύσης. Είναι κάτι που υπάρχει, που κάνει το σύμπαν, τον κόσμο να «λειτουργεί»! Δεν το βρίσκω δόκιμο να του δίνουμε ένα όνομα που το καθιστά αντικείμενο αποκλινουσών απόψεων και έντονων συζητήσεων. Για αυτές προσφέρονται πάντα, πολύ καλύτερα, η πολιτική και το ποδόσφαιρο.
Η παρατήρηση αυτού του νέου σωματιδίου δείχνει τον δρόμο στο μέλλον προς μια πιο λεπτομερή κατανόηση του κόσμου; Όσο κάθε νέα ανακάλυψη μάς δίνει όλο και βαθύτερη κατανόηση της φύσης, ναι.
Με την ανακάλυψη του συγκεκριμένου σωματιδίου, αυξάνονται οι πιθανότητες να κατανοήσουμε τις δυνάμεις που καθορίζουν την εξέλιξη του Σύμπαντος από τη στιγμή της δημιουργίας του μέχρι σήμερα; Σίγουρα ναι. Μάλιστα υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η οποιαδήποτε ενοποίηση των διαφορετικών δυνάμεων της φύσης σε μία μόνο δύναμη, ίσως να «περνάει» μέσα από το Ηiggs.
Όταν σας ρωτούν τι δουλειά κάνετε τι απαντάτε; «Είμαι
φυσικός». Και μου απαντούν «δηλαδή κάνεις μαθήματα;». Και απαντάω
«ναι». Η πλειονότητα συμπληρώνει πως «δεν ήταν καλός/καλή στη φυσική»
και η συζήτηση μεταφέρεται σε πιο ενδιαφέροντα θέματα.
Πώς βρεθήκατε να εργάζεστε στο CΕRΝ; Τυχαία. Με το τέλος του λυκείου, πήγαινα για πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβιο (μου είχαν φάει τα αυτιά ότι ως φυσικός δεν θα διοριζόμουν ποτέ ενώ ως πολιτικός μηχανικός...). Χάρη σε μία κατάληψη του Πολυτεχνείου, που διήρκεσε ένα ολόκληρο εξάμηνο, βρέθηκα με υποτροφία στο ΜΙΤ, στις ΗΠΑ. Οπότε ακολούθησα τη φυσική που πραγματικά ήθελα να σπουδάσω. Λίγα χρόνια μετά, στο διδακτορικό, μου πρότειναν να εργαστώ σε ένα θέμα που είχε να κάνει με συγκρούσεις πρωτονίων-αντιπρωτονίων - που τότε (1985) ήταν το σύνορο της έρευνας στον χώρο. Και έτσι βρέθηκα στο CΕRΝ… Γεννηθήκατε στο Κάιρο και 7 χρονών ήλθατε στην Κύπρο όπου πήγατε σχολείο. Τι κρατάτε από τα παιδικά σας χρόνια στη Λεμεσό; Η πρώτη εντύπωση ήταν η ελευθερία και η ευκολία κίνησης - η ζωή ενός παιδιού στη Λεμεσό το 1970 ήταν απίστευτα διαφορετική από εκείνη στο πολύβουο Κάιρο. Το δεύτερο ήταν η δυσκολία συνεννόησης - τόσες άγνωστες λέξεις! Με τα χρόνια έγινα μέλος της νέας κοινωνίας, ζώντας σε αυτήν και αντλώντας ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει - και είχε όντως πολλά, πάρα πολλά να προσφέρει.
Ποια είναι η εικόνα, ο ήχος ή η μυρωδιά από την παιδική ηλικία που δεν έσβησε ποτέ; Καλοκαιράκι, με τους «πακιστανούς» (όχι τους λαθρομετανάστες, αλλά το «νυχτολούλουδο» που λέμε τώρα) ανθισμένους να μοσχοβολάνε το βράδυ, περπάτημα-βόλτα απο την παραλία προς το σπίτι.
Τι θέλατε να γίνετε όταν είσαστε παιδί, μεγαλώνοντας;
Φυσικός! Μολονότι είναι αστείο, είναι και η αλήθεια.
Πώς καθρεφτίζεται μέσα σας η Κύπρος; Η Κύπρος μου προσέφερε πολύ όμορφα παιδικά και εφηβικά χρόνια. Παρά την εισβολή με όλα όσα σήμαινε, εκπληκτικό δεν είναι; Επίσης άντλησα μία εξαιρετική γυμνασιακή εκπαίδευση. Όπως και την ευκαιρία του πετάγματος. Μολονότι πάντα ήμουν λιγάκι ο «εξωτερικός» επειδή μιλούσα κάπως «καλαμαρίστικα» (λόγω Καϊρινής γαλούχησης) ένιωθα πλήρως μέρος της κοινωνίας, «Κυπραίος» που λέμε. Έχω διατηρήσει το κυπριακό διαβατήριο μέχρι σήμερα (με θεωρούσαν τρελό που δεν έπαιρνα την αμερικανική υπηκοότητα όταν εργαζόμουν για χρόνια στις ΗΠΑ) και ακόμα το κραδαίνω υπερήφανα όταν μου το ζητούν.
Κρατάτε επαφή με την Κύπρο; Πολύ λίγο. Η φόρτιση της συνάντησης παλιών παιδικών φίλων και συγγενών είναι πολύ μεγάλη. Σε επαγγελματικό επίπεδο ερχόμουν για καμία επιτροπή έρευνας στο παρελθόν, αλλά αυτό έχει πλέον λήξει.
Το χιούμορ σάς χαρακτήριζε από παιδί; Ο χρόνος σάς έχει αλλοιώσει; Ευχαριστώ για το έμμεσο κομπλιμέντο. Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα: τίποτε δεν μένει αναλλοίωτο - καλά και κακά, όλα αλλάζουν με τον χρόνο. Αυτός άλλωστε είναι και ο ορισμός του χρόνου. Είναι η ελεύθερη παράμετρος που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την αλλαγή.
Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι στη ζωή σας που επηρέασαν τη σκέψη σας; Πάρα πολλοί. Από την Κύπρο, σε οικογενειακό επίπεδο θα ξεχωρίσω τον κ. Μεσσάρη, έναν αγαπημένο οικογενειακό φίλο, για την τιμιότητά του, το φιλότιμό του και την άδολη φιλία του. Από το σχολείο θυμάμαι πάντα τον κ. Κοντόπουλο (καθηγητή Φυσικής στο Λανίτειο τη δεκαετία του ‘70) για την καθαρότητα της σκέψης. Και σε προσωπικό επίπεδο είναι πάντα ζωντανή η ζεστασιά μερικών φίλων.
Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που έχουν δει τα μάτια σας; Μία σταγόνα νερό στο μικροσκόπιο. Και τον μαιευτήρα να σηκώνει ψηλά, με μία γρήγορη κίνηση, τον νεογέννητο γιο αμέσως μετά την τελική εξώθηση, μαζί με το κλάμα που ακολούθησε.
Τελικά η απόλαυση πού κρύβεται, στο αποτέλεσμα ή στη διαδικασία; Μα προφανώς και στα δύο, αρκεί η διαδικασία να είναι μακριά, επίπονη και επιτυχημένη. Όταν λείπει το τελευταίο στοιχείο, αναρωτιόμαστε το ποιο είναι το πιο σημαντικό και γράφουμε φιλοσοφικά πονήματα.
Καταφέρατε στη ζωή ότι είχατε ονειρευτεί; Ευτυχώς, όχι!
Ένας στόχος; Οι μύχιοι στόχοι είναι πολύ προσωπικοί. Σε επαγγελματικό επίπεδο; Να ξανακούσω και από άλλα στόματα ότι με πρωτοάκουσαν στο τάδε έτος, αποφάσισαν να ασχοληθούν με το πεδίο και τώρα είναι ερευνητές στο κέντρο Α ή Β.
Πώς βρεθήκατε να εργάζεστε στο CΕRΝ; Τυχαία. Με το τέλος του λυκείου, πήγαινα για πολιτικός μηχανικός στο Μετσόβιο (μου είχαν φάει τα αυτιά ότι ως φυσικός δεν θα διοριζόμουν ποτέ ενώ ως πολιτικός μηχανικός...). Χάρη σε μία κατάληψη του Πολυτεχνείου, που διήρκεσε ένα ολόκληρο εξάμηνο, βρέθηκα με υποτροφία στο ΜΙΤ, στις ΗΠΑ. Οπότε ακολούθησα τη φυσική που πραγματικά ήθελα να σπουδάσω. Λίγα χρόνια μετά, στο διδακτορικό, μου πρότειναν να εργαστώ σε ένα θέμα που είχε να κάνει με συγκρούσεις πρωτονίων-αντιπρωτονίων - που τότε (1985) ήταν το σύνορο της έρευνας στον χώρο. Και έτσι βρέθηκα στο CΕRΝ… Γεννηθήκατε στο Κάιρο και 7 χρονών ήλθατε στην Κύπρο όπου πήγατε σχολείο. Τι κρατάτε από τα παιδικά σας χρόνια στη Λεμεσό; Η πρώτη εντύπωση ήταν η ελευθερία και η ευκολία κίνησης - η ζωή ενός παιδιού στη Λεμεσό το 1970 ήταν απίστευτα διαφορετική από εκείνη στο πολύβουο Κάιρο. Το δεύτερο ήταν η δυσκολία συνεννόησης - τόσες άγνωστες λέξεις! Με τα χρόνια έγινα μέλος της νέας κοινωνίας, ζώντας σε αυτήν και αντλώντας ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει - και είχε όντως πολλά, πάρα πολλά να προσφέρει.
Ποια είναι η εικόνα, ο ήχος ή η μυρωδιά από την παιδική ηλικία που δεν έσβησε ποτέ; Καλοκαιράκι, με τους «πακιστανούς» (όχι τους λαθρομετανάστες, αλλά το «νυχτολούλουδο» που λέμε τώρα) ανθισμένους να μοσχοβολάνε το βράδυ, περπάτημα-βόλτα απο την παραλία προς το σπίτι.
Τι θέλατε να γίνετε όταν είσαστε παιδί, μεγαλώνοντας;
Φυσικός! Μολονότι είναι αστείο, είναι και η αλήθεια.
Πώς καθρεφτίζεται μέσα σας η Κύπρος; Η Κύπρος μου προσέφερε πολύ όμορφα παιδικά και εφηβικά χρόνια. Παρά την εισβολή με όλα όσα σήμαινε, εκπληκτικό δεν είναι; Επίσης άντλησα μία εξαιρετική γυμνασιακή εκπαίδευση. Όπως και την ευκαιρία του πετάγματος. Μολονότι πάντα ήμουν λιγάκι ο «εξωτερικός» επειδή μιλούσα κάπως «καλαμαρίστικα» (λόγω Καϊρινής γαλούχησης) ένιωθα πλήρως μέρος της κοινωνίας, «Κυπραίος» που λέμε. Έχω διατηρήσει το κυπριακό διαβατήριο μέχρι σήμερα (με θεωρούσαν τρελό που δεν έπαιρνα την αμερικανική υπηκοότητα όταν εργαζόμουν για χρόνια στις ΗΠΑ) και ακόμα το κραδαίνω υπερήφανα όταν μου το ζητούν.
Κρατάτε επαφή με την Κύπρο; Πολύ λίγο. Η φόρτιση της συνάντησης παλιών παιδικών φίλων και συγγενών είναι πολύ μεγάλη. Σε επαγγελματικό επίπεδο ερχόμουν για καμία επιτροπή έρευνας στο παρελθόν, αλλά αυτό έχει πλέον λήξει.
Το χιούμορ σάς χαρακτήριζε από παιδί; Ο χρόνος σάς έχει αλλοιώσει; Ευχαριστώ για το έμμεσο κομπλιμέντο. Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα: τίποτε δεν μένει αναλλοίωτο - καλά και κακά, όλα αλλάζουν με τον χρόνο. Αυτός άλλωστε είναι και ο ορισμός του χρόνου. Είναι η ελεύθερη παράμετρος που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την αλλαγή.
Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι στη ζωή σας που επηρέασαν τη σκέψη σας; Πάρα πολλοί. Από την Κύπρο, σε οικογενειακό επίπεδο θα ξεχωρίσω τον κ. Μεσσάρη, έναν αγαπημένο οικογενειακό φίλο, για την τιμιότητά του, το φιλότιμό του και την άδολη φιλία του. Από το σχολείο θυμάμαι πάντα τον κ. Κοντόπουλο (καθηγητή Φυσικής στο Λανίτειο τη δεκαετία του ‘70) για την καθαρότητα της σκέψης. Και σε προσωπικό επίπεδο είναι πάντα ζωντανή η ζεστασιά μερικών φίλων.
Ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον πράγμα που έχουν δει τα μάτια σας; Μία σταγόνα νερό στο μικροσκόπιο. Και τον μαιευτήρα να σηκώνει ψηλά, με μία γρήγορη κίνηση, τον νεογέννητο γιο αμέσως μετά την τελική εξώθηση, μαζί με το κλάμα που ακολούθησε.
Τελικά η απόλαυση πού κρύβεται, στο αποτέλεσμα ή στη διαδικασία; Μα προφανώς και στα δύο, αρκεί η διαδικασία να είναι μακριά, επίπονη και επιτυχημένη. Όταν λείπει το τελευταίο στοιχείο, αναρωτιόμαστε το ποιο είναι το πιο σημαντικό και γράφουμε φιλοσοφικά πονήματα.
Καταφέρατε στη ζωή ότι είχατε ονειρευτεί; Ευτυχώς, όχι!
Ένας στόχος; Οι μύχιοι στόχοι είναι πολύ προσωπικοί. Σε επαγγελματικό επίπεδο; Να ξανακούσω και από άλλα στόματα ότι με πρωτοάκουσαν στο τάδε έτος, αποφάσισαν να ασχοληθούν με το πεδίο και τώρα είναι ερευνητές στο κέντρο Α ή Β.
Να μελετήσουμε το νέο σωματίδιο. Να δούμε αν έχει όλες τις ιδιότητες του Ηiggs, λιγότερες ή περισσότερες. Να δούμε αν υπάρχει και νέα φυσική, π.χ. και άλλα σωματίδια που προσφέρουν στοιχεία που ακόμη δεν έχουμε προβλέψει στον κόσμο της θεωρίας. Να δούμε τι υπάρχει παραπέρα. Τι εφαρμογές έχουν όλα αυτά που ανακαλύπτετε στην καθημερινή μας ζωή; Δυστυχώς δεν γνωρίζω. Οι «εφαρμογές» που έρχονται πάντα ως αποτέλεσμα των ερευνών σε κέντρα όπως το CΕRΝ είναι ως επί το πλείστον «έμμεσες». Δεν είναι άμεσες εφαρμογές της νέας γνώσης, αλλά εφαρμογές των συστημάτων που αναπτύσσονται στο CΕRΝ προκειμένου να γίνει η έρευνα. Τα παραδείγματα είναι γνωστά: οι ιατρικές εφαρμογές και η ανάπτυξη του World Wide Web δεν είναι αποτελέσματα της νέας γνώσης που αποκτήσαμε για τα quarkκαι τα σωματίδια. Είναι όμως αποτελέσματα των αναγκών που δημιούργησαν οι συγκεκριμένες έρευνες, αναγκών που κάλυψαν οι ερευνητές του CΕRΝ αναπτύσσοντας νέα τεχνολογία.
Πηγή: Ο Φιλελεύθερος
Δημοσιεύτηκε στις 29/07/2012
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire