Ελληνική εξωτερική πολιτική

Χαιρετισμός σε μια ισορροπημένη τάξη πραγμάτων

Ελευθεροτυπία, Παρασκευή 12 Νοεμβρίου 2010

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Α.ΛΙΒΑΝΗ, ΑΘΗΝΑ 2010, σελίδες 525

Του ΜΕΛΕΤΗ ΜΕΛΕΤΟΠΟΥΛΟΥ*

Στο εξώφυλλο του νέου βιβλίου του Βασιλείου Μαρκεζίνη απεικονίζεται σε τέσσερις διαδοχικές φάσεις η σταδιακή αποκόλληση της ευρασιατικής από την αμερικανική πλάκα, που συνάδει και με τον υπότιτλο του εξωφύλλου:
«Στα πλαίσια της βαθμιαίας ανεξαρτητοποίησης της Ευρώπης από τις ΗΠΑ». Η κεντρική πράγματι γεωπολιτική υπόθεση εργασίας, εντός της οποίας ο συγγραφέας εντάσσει τον συνολικό προβληματισμό του για την πορεία της χώρας μας, είναι η αποδυνάμωση της αμερικανικής κοσμοκρατορίας και η ανάγκη αναδιατύπωσης του δόγματος της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής σε εντελώς νέα βάση.
Ο Βασ. Μαρκεζίνης, τηρώντας ακαδημαϊκή απόσταση από τα πράγματα, ξεκινά από την ανάλυση της διεθνούς πραγματικότητας, για να επικεντρωθεί στη συνέχεια στο ζήτημα του ορθού γεωπολιτικού προσανατολισμού της Ελλάδας (αντίθετα με τη συνήθη νεοελληνική προσέγγιση, που οδηγεί από τον «ομφαλό της γης» στη διεθνή «περιφέρεια»).
Η ποιότητα της γεωπολιτικής σκέψης του θυμίζει σε μεγάλο βαθμό αυτήν του Μπρεζίνσκι, αν και υπερέχει σαφώς σε ιστορικό και φιλοσοφικό βάθος. Θεωρεί ότι η ιστορία της ανθρώπινης σύγκρουσης συνεχίζεται αμείωτη και ότι το διεθνές παιχνίδι ισχύος θα παίζεται στο προβλέψιμο μέλλον με ακόμη μεγαλύτερη σφοδρότητα (σ. 88).
Πεποίθηση του Μαρκεζίνη είναι ότι η παγκόσμια τάξη διατηρείται μέσω της ισορροπίας και όχι της συγκέντρωσης ισχύος.
Επομένως χαιρετίζει την ανάδυση του πολυπολικού κόσμου, που θα διαδεχθεί την αμερικανική μονοκρατορία (σελ. 88, 105 και αλλού). Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η Ευρώπη, αν και πρέπει να απελευθερωθεί από την αμερικανική επιρροή και να προσεγγίσει τη Ρωσία, δεν πρέπει ασφαλώς και να υιοθετήσει εχθρική στάση προς τις ΗΠΑ (σ. 105).
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, ο Μαρκεζίνης αναλύει το θέμα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Η Ευρώπη, κατά τον συγγραφέα (ο ίδιος ομολογεί ότι έχει αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του στο ιδανικό της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, σ. 126), είναι ανίκανη να επαναπροσδιορίσει τον ρόλο της στον νέο πολυπολικό κόσμο που αναδύεται σήμερα.
Επιπλέον επεκτάθηκε με υπερβολικό ρυθμό και έχει χάσει τη συνοχή της.
Από τον Β' Παγκόσμιο
Ιδιαιτέρως η Ελλάδα χρειάζεται επιτακτικά επαναπροσδιορισμό της εξωτερικής πολιτικής της, που έχει παραμείνει ως προς τα βασικά σημεία της απαράλλακτη από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (αλλά και διαρθρωτική αλλαγή της οικονομίας της), ώστε να προσαρμοστεί στα νέα διεθνή δεδομένα.
Ο συγγραφέας εισηγείται μια εξωτερική πολιτική ίσων αποστάσεων από τα κυριότερα κέντρα ισχύος, δηλαδή την Αμερική, τη Ρωσία και την Κίνα.
Ειδικά για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις ο συγγραφέας διευκρινίζει ότι δεν συμμερίζεται τις προκαταλήψεις του παρελθόντος, αλλά αποδοκιμάζει την πρόσφατη προκλητική στάση της Τουρκίας απέναντι στην Ελλάδα (σ. 199-200).
Η Τουρκία διαθέτει αξιόπιστο μηχανισμό εξωτερικής πολιτικής, ήταν η πρώτη χώρα που προέβλεψε και επιχείρησε να εκμεταλλευθεί τα γεωπολιτικά επακόλουθα της σοβιετικής κατάρρευσης, προχωρώντας σε βαθιά διανοητική επανεξέταση της κεμαλικής εξωτερικής πολιτικής και είχε από τότε συνειδητοποιήσει την αναξιοπιστία του κυριότερου ψυχροπολεμικού υποστηρικτή της, δηλαδή των ΗΠΑ (σ.200).
Οι τουρκικές φιλοδοξίες
Ο Β. Μαρκεζίνης αναφέρεται σε πολλά σημεία του έργου του στον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών Νταβούτογλου, τον οποίον αντιμετωπίζει με προσοχή ως ακαδημαϊκό συνάδελφο και ταυτόχρονα πολιτικό εθνικό ανταγωνιστή.
Βεβαίως, οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Τουρκίας έχουν προκαλέσει αντιδράσεις και την καχυποψία των δυτικών δυνάμεων (σ. 211).
Ο ίδιος ο συγγραφέας, όχι μόνον ως Ελληνας, αλλά κυρίως ως Ευρωπαίος, όπως δηλώνει κατηγορηματικά, τάσσεται μεν υπέρ της στενής οικονομικής συνεργασίας και της ειδικής σχέσης της Ευρώπης με την Τουρκία, αλλά διαφωνεί με την πλήρη ένταξή της, διότι θεωρεί ότι αυτή θα επιβράδυνε τη διαδικασία εμβάθυνσης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
«Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος για τον οποίο η Αμερική και οι ευρωπαϊκοί δορυφόροι της, όπως η Μεγάλη Βρετανία, επιδιώκουν το συγκεκριμένο αποτέλεσμα» (σ. 213).
Παραπέμπει μάλιστα σε εύγλωττα κείμενα Αμερικανών αναλυτών, που θεωρούν την ένταξη της Τουρκίας ασπίδα προστασίας έναντι της δημιουργίας μιας ευρωπαϊκής υπερδύναμης.
ΗΕλλάδα, την εποχή της μεγάλης γεωπολιτικής ρευστότητας που προκάλεσε η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, ήταν απορροφημένη στη δίνη αυτο-ακυρωτικών κομματικών διενέξεων, που απορρέουν από προσωπικές φιλοδοξίες και οικογενειακές αντιπαλότητες, βλάπτουν τους πάντες και δεν ωφελούν κανέναν.
Οπως ακριβώς συμβαίνει και σήμερα (σ. 214-5). Δεν συνήγαγε τα αναγκαία συμπεράσματα από τις ελληνοτουρκικές κρίσεις και τη στάση συμμάχων και αντιπάλων.
Οι υπαίτιοι απαλλάχθηκαν από τις ευθύνες τους, χρησιμοποιώντας έντεχνα κοινοβουλευτικούς μηχανισμούς και συναφείς ισχνές πλειοψηφίες.
Οι πρωτοβουλίες Σημίτη - Παπανδρέου σε σχέση με την Τουρκία δεν απέδωσαν. Κάτι που οδηγεί στην αναγκαιότητα αναπροσαρμογών (σ. 216).
Ο συγγραφέας προτείνει:
α. Την ανάληψη ενεργότερου ρόλου της Ελλάδας στην Ευρώπη, κάτι που οπωσδήποτε θα συνεπάγεται μείωση, σε ορισμένες περιπτώσεις, της ελληνικής εθνικής κυριαρχίας.
β. Ενεργό συμβολή της Ελλάδας στην αναδιαμόρφωση του ρόλου του ΝΑΤΟ, στην κατεύθυνση της διασφάλισης της ευρωπαϊκής αυτονομίας δράσης, αποφυγής εμπλοκών σε υπερπόντιους πολέμους αμερικανικών συμφερόντων και εξάλειψης παλαιών αντιρωσικών φοβιών ψυχροπολεμικού τύπου.
Ειδικότερα ο συγγραφέας θεωρεί ότι η Ελλάδα πρέπει να παίξει ενεργότερο ρόλο στην προσέγγιση Ευρώπης - Ρωσίας, όχι μόνον διότι ο ρωσικός πολιτισμός είναι μέρος του ευρωπαϊκού, αλλά και διότι η Ρωσία και η Ευρώπη έχουν συμπληρωματικές οικονομίες και μια συνεργασία μεταξύ τους θα βοηθούσε επιπλέον τη φιλελευθεροποίηση της ρωσικής οικονομίας.
Αυτή την αναπροσαρμογή έχουν επιχειρήσει να ακυρώσουν οι Αμερικανοί και οι φίλοι τους στους κόλπους του ελληνικού πολιτικού χώρου (σ. 234), επομένως η μάχη δεν πρέπει να δοθεί τόσο εναντίον των Αμερικανών όσο εναντίον εκείνων των Ελλήνων που λησμονούν ότι η πρωταρχική υποχρέωσή τους είναι προς τη δική τους πατρίδα (ibid).
γ. Ο συγγραφέας επιπροσθέτως προτείνει την ανάπτυξη δεσμών με χώρες με τις οποίες διαθέτουμε ή διαθέταμε πολιτιστική συγγένεια.
δ. Η Ελλάδα να παίξει ενεργότερο ευρωπαϊκό ρόλο στον περιορισμό της παράνομης μετανάστευσης.
Μεθοδολογικά ο Μαρκεζίνης προάγει έναν τρόπο σκέψης που θα μπορούσε να αποκληθεί «γεωπολιτική φαντασία» (παραφράζοντας την κοινωνιολογική φαντασία του C.R.Mill). Υπό την έννοια του -απαραίτητου σε μεταβατικές και ρευστές εποχές- απεγκλωβισμού του αναλυτή από παρωχημένα δόγματα ή ιδεολογικά σχήματα (σ. 101).
Στα σημερινά ελληνικά γεωπολιτικά κείμενα, επισημαίνει (ibid), κυριαρχούν παρωχημένα δόγματα, η ρομαντική αυταπάτη ότι ο κόσμος αποτελείται από φιλέλληνες και ανθέλληνες ή και από την αδυναμία κατανόησης της ουσίας των πραγμάτων όταν διακυβεύονται τα προσωπικά συμφέροντα του εκάστοτε σχολιαστή.
Η αιχμηρότητα των διαπιστώσεων, αλλά και συχνά το περιεχόμενό τους θυμίζουν πολύ τον αείμνηστο Παναγιώτη Κονδύλη (1943-1998), αν και η αφετηρία της σκέψης, καθώς και τα συμπεράσματα ασφαλώς διαφέρουν.
* Καθηγητής Οικονομικών