Πώς το κλίμα άλλαξε την ιστορία

Τάσος Καφαντάρης 

Κοινή συνιστώσα των μεγάλων ιστορικών ανακατατάξεων

 φαίνεται πως είναι η κλιματική μεταβολή

Τα αγγεία που υπερήφανα κρατούν οι Μινωίτες στις σωζόμενες τοιχογραφίες τους φαίνεται πώς κάποια στιγμή... άδειασαν λόγω της ξηρασίας, οδηγώντας έναν εντυπωσιακό πολιτισμό στην εξαφάνιση.

Η μακρόχρονη διαμάχη των επιστημόνων για το κατά πόσον η υπερθέρμανση του πλανήτη οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα ή είναι απλά μια φυσιολογική φάση στην κυκλική ψύξη-θέρμανση της Γης είχε ως θετική παρενέργεια την επανεξέταση της κλιματικής ιστορίας του πλανήτη μας. Καταγράφοντας κάθε είδους ίχνος που άφησαν πίσω τους οι προγενέστερες κλιματικές αλλαγές – στους δακτυλίους των δένδρων, στα ιζήματα των βυθών, στα πετρώματα των ακτών και στους πάγους των πόλων – έχουμε πλέον τον χρονικό χάρτη του πότε εκδηλώθηκαν.
Ο χάρτης αυτός είναι μεν πολύτιμος για τους περιβαλλοντολόγους, αλλά αποδεικνύεται και εξαίρετη πυξίδα για τους παλαιοντολόγους, τους ανθρωπολόγους, τους αρχαιολόγους, τους ιστορικούς και τους κοινωνιολόγους. Γιατί; Ας δούμε μαζί κάποια απρόσμενα στοιχεία που προέκυψαν από την αντιστοίχιση της εκδήλωσης κλιματικών αλλαγών και μαζικών μεταστροφών στην ιστορία των ανθρώπων.
Από την Οδύσσεια στην Αραβική Ανοιξη

Για όσους αναρωτιούνται ακόμη τι έσβησε από την Ιστορία τους νικητές της Τροίας – τους Μυκηναίους –, η μελέτη που δημοσίευσε στις 28 Ιουλίου 2011 στο «Journal of Archaeological Science» o ανθρωπολόγος Brandon L. Drake (βλ. http://unm.academia.edu/BrandonDrake/Papers/1459541/The_Influence_of_Climatic_Change_on_the_Late_Bronze_Age_Collapse_and_the_Greek_Dark_Ages) είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα: Διηγείται το πώς μια κλιματική αλλαγή έφερε τον λιμό και τελικά τη συσσωμάτωση σε «στρατιά των καταραμένων» των εξαθλιωμένων αγροτοκτηνοτρόφων και των μισθοφόρων χωρίς τροφοδότες πάτρωνες από όλη τη Μεσόγειο, ωθώντας στη μετανάστευση το υπόλοιπο των Μυκηναίων και Μινωιτών. Ηταν οι «Λαοί της Θάλασσας» που σάρωσαν τα παράλια της Ελλάδας, της Μικράς Ασίας, της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, από το 1190 ως το 1050 π.Χ. Οχι, δεν θα βρείτε όλα τα θραύσματα του ψηφιδωτού στην εργασία αυτή – θα πρέπει να διαβάσετε και την «The Sea Peoples, from Cuneiform Tablets to Carbon Dating» του David Kaniewski (βλ. www.plosone.org/article/info%3Adoi/10.1371/journal.pone.0020232) και να δείτε το σχετικό ντοκυμαντέρ (www.youtube.com/watch?v=2yz0VxXIaIg) του History Channel. Ωστόσο μια σύνδεση που κάνει στο τέλος της εργασίας του ο Drake γεφυρώνει απίστευτα το τότε με το σήμερα. Λέει ότι οι λόγω κλιματικής αλλαγής στερήσεις σε τρόφιμα οδήγησαν τότε σε εξεγέρσεις (καταπώς είχε πει από το 1954 ο αρχαιολόγος μας Μανόλης Ανδρόνικος) κατά τρόπο ανάλογο με αυτές που πυροδότησαν το 2011 στην Τυνησία την Αραβική Ανοιξη. Οπως έχει στοιχειοθετήσει και στο βιβλίο του «Food, Farming and Freedom: Sowing the Arab Spring» ο καθηγητής Αγρονομίας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού, Rami Zurayk, οι αραβικές χώρες εισάγουν το 80% των αναγκών τους σε τρόφιμα και η υπέρμετρη αύξηση των τιμών λόγω της κλιματικής αλλαγής υπήρξε δραματική για τον φτωχόκοσμό τους.
Στην εργασία του ο Drake μάς δίνει μια ιδιαίτερα εύγλωττη αντιστοίχιση του κλίματος με τις ιστορικές εξελίξεις της περιόδου 2200 - 1 π.Χ. Μας λέει ότι η εμφάνιση των ελληνόφωνων φύλων στην Ελλάδα συνδυάζεται με συνεχή αύξηση των βροχοπτώσεων (ο Κατακλυσμός του Δευκαλίωνα;), ότι η πολιορκία της Τροίας μάλλον ήταν απόρροια απελπισίας έπειτα από αιώνες συνεχούς ξηρασίας και ότι ο «αρχαίος μεσαίωνας» (1100 - 800 π.Χ.) συνέπεσε με δραματικά απότομη κλιματική αλλαγή. Για την Ελληνική Αναγέννηση που επακολούθησε, με την απίστευτη άνθηση πολιτισμικής σοφίας, λέει το εξής σημαίνον για εμάς: «Η ανάκαμψη της αστικής κοινωνίας στην Ελλάδα φαίνεται ότι δεν εξαρτήθηκε τόσο από τις κλιματικές συνθήκες όσο από την ανθρώπινη καινοτομία». Σημειώνουμε εδώ ότι μεταξύ του 8ου και του 7ου αιώνα π.Χ. ο πληθυσμός των Ελλήνων σχεδόν επταπλασιάστηκε (κρίνοντας από τον αριθμό των τάφων της περιόδου) και ότι μέσα σε 250 χρόνια η Μίλητος έφτασε να ιδρύσει ως 150 αποικίες!
Στη συνέχεια ο Drake μάς λέει ότι η βελτίωση των κλιματικών συνθηκών γύρω στο 350 π.Χ. ίσως ευνόησε την επικράτηση για πολλούς αιώνες του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, αλλά η απότομη ψύξη που σημειώθηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ. συνέπεσε με την κατάπτωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μήπως λοιπόν και η μετέπειτα ιστορία της ανθρωπότητας στιγματίστηκε από κρίσεις που επίσης σχετίζονταν με κλιματικές αλλαγές;
Το κλίμα πίσω από τις «μάστιγες του Θεού»
Το ότι όντως αυτό συνέβη κατέδειξε και μια μελέτη επιστημόνων από πανεπιστήμια της Βρετανίας, των ΗΠΑ, της Κίνας και του Χονγκ Κονγκ που είχε δημοσιευθεί τον Οκτώβριο του 2007 (βλ. www.pnas.org/content/104/49/19214.full): Χρησιμοποιώντας τα κλιματικά δεδομένα της περιόδου 200 - 1980 μ.Χ. και συγκρίνοντάς τα με τα μεγάλα πολεμικά επεισόδια, βρήκαν ότι από τους Ούννους του Αττίλα, τον 4ο αιώνα, ως τους Βίκινγκ στον Καναδά και την επιδρομή των Μογγόλων του Τζένγκις Χαν στην Ευρώπη, τον 13ο αιώνα, τον Τριακονταετή Πόλεμο στην Ευρώπη και την εισβολή των Μαντζουρίων και την κατάρρευση της δυναστείας των Μινγκ στην Κίνα, τον 17ο αιώνα, όλα είχαν να κάνουν με κρίσεις λόγω κλιματικής αλλαγής και με μεταναστεύσεις πληθυσμών. Οι μαζικές επιδημίες δεν συμπίπτουν χρονικά με τις κλιματικές αλλαγές, αλλά τις ακολουθούν... φυσιολογικά, καθώς εκδηλώνονται έπειτα από τις μετακινήσεις των πληθυσμών.
Μελετώντας τους χρονοχάρτες αυτών και άλλων μελετών, εντοπίζει κανείς τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξαν στις απότομες μεταστροφές του κλίματος και τα ηφαίστεια: 10 μεγάλες εκρήξεις παγκοσμίως στην εποχή που εξερράγη το ηφαίστειο της Θήρας (16ος αιώνας π.Χ.), 35 λίγο πριν από τη γέννηση του Χριστού, 11 τον 5ο αιώνα μ.Χ. (που ακολουθήθηκαν από το ψύχος του Μεσαίωνα), 25 μεταξύ 1335 και 1360 μ.Χ. (με απόρροια τη «μίνι εποχή παγετώνων» μεταξύ 1300 και 1850 π.Χ.) και 90 μεγάλες εκρήξεις στο μεσοδιάστημα αυτό. Γενικά η «συνταγή» φαίνεται ότι είναι η εξής: ο συνδυασμός πολλών και μεγάλων σεισμών με περίοδο απραξίας του Ηλιου (απουσία ηλιακών κηλίδων) προαναγγέλλει αιφνίδια κλιματική αλλαγή.