Η κοσμογονία μέσα από τη μυθολογία

Προσπάθεια εξήγησης του ανεξήγητου Ο μύθος της κοσμογονίας σε τρεις μεγάλους αρχαίους πολιτισμούς, των λαών της Μεσοποταμίας, των Ελλήνων και των Ιουδαίων Του Χρ. Γ. Ντουμα* Η τάση του ανθρώπου να κατανοήσει και να εξηγήσει τον κόσμο είναι έμφυτη. Και κάθε τι που αδυνατεί να εξηγήσει με την εκάστοτε διαθέσιμη εμπειρία και γνώση, ντύνοντάς το με συμβολική και μεταφορική αφήγηση το μετατρέπει σε μύθο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο μύθος της δημιουργίας με τον οποίο το ανθρώπινο μυαλό προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ίδιο θεμελιώδες ερώτημα: πώς προέκυψε το σύμπαν και ποια η σχέση του ανθρώπου μ' αυτό. Η απάντηση δεν μπορεί να είναι άσχετη από τις εμπειρίες και τις γνώσεις που διαθέτει κάθε λαός στο δικό του φυσικό περιβάλλον. Αν εξαιρέσει, δε, κανείς τη γενική απόδοση της δημιουργίας του κόσμου σε μια δύναμη που ονομάζεται θεότητα, τα άλλα κοινά στοιχεία που ενδεχομένως απαντούν σε διάφορες παραλλαγές του μύθου οφείλονται είτε σε ομοιότητες του περιβάλλοντος είτε σε αλληλεπιδράσεις μεταξύ λαών που τυχαίνει να ζουν σε γειτονικά περιβάλλοντα. Με την τήξη των παγετώνων και την αλλαγή του κλίματος, εκτεταμένες περιοχές μετατράπηκαν σε ερήμους με συνέπεια οι κοιλάδες μεγάλων ποταμών και οι οάσεις να γίνουν πόλοι έλξης για τους πληθυσμούς της γης. Γι' αυτό και οι μεγάλοι πολιτισμοί της Γης αναδύθηκαν στις κοιλάδες των ποταμών Shang στην Κίνα, Ινδού στην Ινδία, Νείλου στην Αίγυπτο, καθώς και στην περιοχή που, εκτεινόμενη ανάμεσα στους δίδυμους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, ονομάστηκε Μεσοποταμία. Αρχαιότερος από τους πολιτισμούς αυτούς είναι της Μεσοποταμίας, αφού εκεί σημειώθηκαν τα πιο μεγάλα βήματα της ανθρωπότητας: εξημέρωση άγριων φυτών και ζώων και ανάπτυξη της γεωργίας, ανάδυση των πρώτων πόλεων, επινόηση γραφής και καταγραφή επιστημονικών κατακτήσεων κ.λπ. Γι' αυτό και ο μεσοποταμιακός μύθος της δημιουργίας αποτελεί την αρχαιότερη καταγεγραμμένη προσπάθεια ερμηνείας του κόσμου. Ο μύθος αυτός, είτε μεταφρασμένος είτε τροποποιημένος ώστε να ικανοποιεί τοπικές προτιμήσεις, διαδόθηκε μαζί με τις ιστορίες που αφηγούνταν οι διακινητές αγαθών στους δρόμους των καραβανιών της Δυτικής Ασίας για περισσότερο από δύο χιλιετίες. Νερό και πηλόςΩς βασικός παράγων για την εξασφάλιση των μέσων επιβίωσης, το νερό είναι το βασικό στοιχείο για τη δημιουργία του κόσμου στην μεσοποταμιακή μυθολογία. Ο Απσού ήταν ένα είδος αβύσσου γεμάτης με γλυκό νερό, που εκπροσωπούσε το αρσενικό στοιχείο. Επάνω του, σε σχήμα κυκλικού δίσκου, έπλεε η γη, στην περιφέρεια της οποίας ψηλά βουνά στήριζαν τον ουράνιο θόλο. Η Τιαμάτ ήταν το αλμυρό νερό, η θάλασσα που εκπροσωπούσε το θηλυκό στοιχείο. Από την ένωση του Απσού με την Τιαμάτ γεννήθηκαν πρώτα οι θεοί και μετά όλα τα άλλα όντα. Ενας από τους θεούς, ο Μαρντούκ, ανέλαβε την οργάνωση του σύμπαντος και χρησιμοποιώντας πλέγμα καλαμιών και σκόνη κατασκεύασε τη γη. Εφάρμοσε δηλαδή τον τρόπο, με τον οποίο οι άνθρωποι της Ανατολής κατασκεύαζαν αγγεία, σχεδίες, καλύβες, τείχη, ναούς, ακόμη και ανθρώπινα ομοιώματα. Ετσι εξηγείται η αντίληψη, που διέπει ολόκληρη σχεδόν την Ανατολική μυθολογία, γιατί ο άνθρωπος πλάστηκε από σκόνη ή πηλό. Ο Μαρντούκ, παραδείγματος χάριν, έπλασε τον άνθρωπο ο αναμειγνύοντας το αίμα του με πηλό. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μεσοποταμιακού μύθου, η θεά Μάμι ανακατεύοντας τον πηλό με το αίμα του σφαγιασμένου θεού Γκεστού-ε έπλασε τον άνθρωπο, στον οποίο πνοή έδωσε η θεά της γνώσης Εα. Πηλό χρησιμοποίησε και ο τραγοκέφαλος θεός της δημιουργίας Χνουμ στην Ανω Αίγυπτο για να πλάσει στον κεραμικό τροχό το «βασιλικό παιδί», στο οποίο εμφύσησε ζωή η βατραχοκέφαλη θεά του τοκετού Χεκέτ. Με πηλό επίσης έπλασε τον Αδάμ και ο θεός του ιουδαϊκού μύθου. Αλλά και στον ελληνικό μύθο την μεν πρώτη γυναίκα, την Πανδώρα, έπλασαν οι θεοί με πηλό, ενώ ο Προμηθεύς «εξ ύδατος και γης ανθρώπους πλάσας έδωκεν αυτοίς και πυρ», σύμφωνα με την αφήγηση του Απολλοδώρου (Βιβλιοθήκη Α΄, 45). Στο δημιούργημα αυτό πνοή έδωσε η θεά της σοφίας Αθηνά. Ο κατακλυσμόςΟι πλημμύρες των ποταμών που αποτελούσαν μόνιμη απειλή για ανθρώπους, ζώα και καλλιέργειες στην κάτω Μεσοποταμία, φαίνεται πως αποτέλεσαν τον πυρήνα για τον μύθο του κατακλυσμού: οι θεοί, δυσαρεστημένοι από τη συμπεριφορά των ανθρώπων, αποφάσισαν να τους εξολοθρεύσουν κατακλύζοντας τη γη με νερά. Στη σύνοδο των θεών, όπου ελήφθη αυτή η απόφαση, συμμετείχε και η θεά της γνώσης Εα, η οποία έτρεφε συμπάθεια προς το ανθρώπινο γένος. Με το θρόισμα των καλαμιών η θεά έστειλε μήνυμα στον θνητό Ουταναπιστίμ αποκαλύπτοντάς του την απόφαση των θεών. Αυτός με τη σειρά του κατασκεύασε κιβωτό, στην οποία περιέλαβε ζευγάρια απ' όλα τα ζωντανά. Αφού επί έξι μέρες και έξι νύχτες η κιβωτός επέπλεε στα νερά, την αυγή της έβδομης ημέρας εκάθησε στην κορυφή του όρους Νισίρ. Ο Ουταναπιστίμ για να ελέγξει την υποχώρηση των υδάτων χρησιμοποίησε ορισμένα πτηνά. Αρχικά το περιστέρι και το χελιδόνι μη βρίσκοντας στεριά να πατήσουν επέστρεψαν, ενώ το κοράκι αργότερα δεν επέστρεψε, πράγμα που σήμαινε ότι τα νερά είχαν υποχωρήσει. Στον ιουδαϊκό μύθο, που έχει χαρακτηριστεί «επαρχιακή παραλλαγή της σουμερικής κοσμογονίας», ο δημιουργός θεός είναι ένας. Η διαφορά αυτή αποδίδεται σε επιδράσεις από τις μονοθεϊστικές αντιλήψεις που είχαν εκδηλωθεί στην Αίγυπτο της 18ης Δυναστείας με την αίρεση του Ακενατόν. Οσον αφορά δε τον κατακλυσμό, και ο ιουδαϊκός θεός επέλεξε αυτόν τον τρόπο για να εξολοθρεύσει το ανθρώπινο γένος, όταν διαπίστωσε «ότι επληθύνθησαν αι κακίαι των ανθρώπων επί της γης» (Γένεσις ΣΤ΄, 5). Και εδώ ο εκλεκτός του θεού, ο Νώε, κατασκεύασε κιβωτό, όπου μαζί με την οικογένειά του φιλοξένησε και δείγματα από κάθε είδος ζώου. Σύμφωνα δε με ορισμένους μελετητές, το όνομα Νώε δεν είναι παρά η παλαιστινιακή προφορά σύντμησης του Ακκαδικού Ουταναπιστίμ (Uta)na�sh(tim). Η κιβωτός, και κατά την ιουδαϊκή εκδοχή, εκάθησε στην κορυφή όρους, του Αραράτ, ενώ τα ίδια πτηνά (κοράκι και περιστέρι), αν και με άλλη σειρά, χρησιμοποιήθηκαν για την εξακρίβωση της στάθμης των υδάτων. Συγκρίνοντας κανείς τον Ανατολικό μύθο του κατακλυσμού με τον αντίστοιχο ελληνικό δεν θα δυσκολευτεί να βρει κοινά στοιχεία. Οταν ο Ζευς «αφανίσαι το χαλκούν ηθέλησε γένος… πολύν υετόν απ' ουρανού χέας τα πλείστα μέρη της Ελλάδος κατέκλυσεν…». Δασκαλεμένος όμως από τον πατέρα του, τον Προμηθέα, ο Δευκαλίων «τεκτηνάμενος λάρνακα, και τα επιτήδεια ενθέμενος, εις ταύτην μετά Πύρρας εισέβη» (Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη Α΄, 47). Η λάρναξ (κιβωτός) έπλεε επάνω στα νερά επί εννέα ημέρες και εννέα νύκτες, ώσπου τελικά εκάθησε στην κορυφή του Παρνασσού. Ο ηθικοδιδακτικός χαρακτήρας του μύθου του κατακλυσμού είναι προφανής, αφού η αιτία που τον προκάλεσε, και στις τρεις εκδοχές του μύθου, ήταν η ανάρμοστη συμπεριφορά των ανθρώπων. Προφανής όμως είναι και ο λόγος διάσωσης του ανθρώπινου γένους με τη μεσολάβηση ενός θνητού: έπρεπε να εξηγηθεί η ύπαρξη ανθρώπινων πληθυσμών και μετά το παραμύθι του κατακλυσμού. Ετσι, στον μεν Ανατολικό μύθο ο άνθρωπος, που εξαιρείται από τον όλεθρο (Ουταναπιστίμ, Νώε), αναπαράγει ανθρώπους φυσιολογικά, στον δε Ελληνικό, με τη συγκατάθεση του μετανιωμένου Δία, από τις πέτρες που πετούν πίσω τους ο Δευκαλίων και η σύζυγός του Πύρρα ξεφυτρώνουν άνδρες και γυναίκες αντίστοιχα. * Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.