Ελλάδα - Κρήτη - Παλαιόχωρα, του Λιβυκού τα κύματα

Μια μοναδική αίσθηση ζωής στις ακτές του πιο εξωτικού πελάγους και στις πλαγιές των Λευκών Ορέων

 

Νίκος Γ. Μαστροπαύλος
Η κρητική εμπειρία εν πλω

Η Κρήτη είναι ήπειρος, το ίδιο και τα καράβια που πλέουν κατά πάνω της. Γιγάντια, με ονόματα από τη μυθολογία της, όπως «Ελυρος» ή «Ελευθέριος Βενιζέλος» ή «Hellenic Spirit», τυλιγμένα στην ατμόσφαιρά της, στη γεύση της, στην αύρα του Κρητικού Πελάγους και στα ακούσματά του:

Τσι βρύσες, βρύση θα γενώ,

κρυγιό νερό να πίνεις/

και τη φωτιά που σ' άναψα

ρουφέ-φουφέ να σβήνεις.

Στ' αφτιά η φωνή του παπα-Στεφανή Νίκα, καθώς το «Ελευθέριος Βενιζέλος» της ΑΝΕΚ Lines, το μεγαλύτερο επιβατηγό καράβι στη Μεσόγειο, ταξιδεύει ολοταχώς προς τη Σούδα και η μοναδική εμπειρία της Κρήτης έχει αρχίσει ήδη από τον Πειραιά, μόλις έλυσε τους κάβους του. Ο αρχιθαλαμηπόλος Γιώργος Ντουροπολάκης λέει τη μαντινάδα του, καθώς απλώνει πάνω στα μικρά παξιμάδια λάδι και αλάτι:

Κάθε κλαδί απ' το δεντρί,

που γέρνει με το χρόνο/

γέρνει γιατί 'χει ακουστά

πολλών πουλιών τον πόνο.

Το «καλώς όρισες» με ρακί είναι το σύνθημα για να αρχίσει η κρητική πανδαισία στην τραπεζαρία του καραβιού: σαγανάκι με μιτοτοτύρι, καλιτσούνια, «κουκουβάγια» (ντάκος), παραδοσιακή κρητική σαλάτα, όλα με εξαιρετικά παρθένο κρητικό ελαιόλαδο. Και μετά «καλογερικό» μακαρόνι Κρήτης (σκιουφιχτά) ή μπακαλιάρος τηγανητός ή μοσχαρίσιο κότσι, συνοδεία με λευκό κρασί από το κτήμα Μιχαλάκη ή τον ερυθρωπό «Κερά-Μια 2007» του Α. Μαζάνη από τους ημιορεινούς αμπελώνες των Λευκών Ορέων.

Στην ΑΝΕΚ Lines θέλουν πολύ να είναι μια ανθρώπινη, κρητική εταιρεία και πιστεύουν ότι η γεύση είναι μια πολύ σπουδαία συνιστώσα της κρητικής εμπειρίας και γι' αυτό δίνουν τόση σημασία σε αυτήν. Εχει μέσα της τα συστατικά ολόκληρης της Κρήτης: καλά υλικά και μεράκι.

Το καράβι κοντεύει να μπει στη Σούδα και ο Γιώργος Ντουροπολάκης κλείνει το προοίμιο της Κρήτης με μία ακόμη μαντινάδα:

Αρχή και τέλος έχουνε την ίδια σημασία/

γιατί η αρχή την προκαλεί, του τέλους την αιτία.

Με τους Ακρίτες στην άκρη της Ευρώπης

Το ταξίδι από το λιμάνι της Σούδας κατά τον νοτιά, προς την Παλαιόχωρα, είναι μοναδική εμπειρία. «Καθώς ερχόμουν μέσα από αυτά τα βουνά και τα φαράγγια, η λέξη "Ακρίτας" βρήκε το νόημά της» λέει ο ζωγράφος Απόστολος Χαντζαράς, ο οποίος εκθέτει εδώ, στην Παλαιόχωρα, τους δικούς του Ακρίτες στο Μουσείο Ακριτών της Ευρώπης που δημιουργήθηκε με την υποστήριξη του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Την έκθεση επιμελήθηκε η Λουίζα Καραπιδάκη, η οποία έχει εργαστεί για τη δημιουργία πολλών θεματικών μουσείων στην περιφέρεια των Χανίων, με τελευταίο το μουσείο της ποιμενικής ζωής στην Κρήτη, που θα ανοίξει τις πόρτες του στο οροπέδιο του Ομαλού.

Ο ζωγράφος Αλέκος Φασιανός, ο οποίος έχει έλθει για την έκθεση «Ακρίτες του κόσμου», κοιτάζει τα κύματα του Λιβυκού και σχολιάζει: «Δες τώρα αυτά τα "προβατάκια" που κάνουμε στη ζωγραφική. Αν είσαι καλός, παιδεύεσαι να μάθεις γιατί η προοπτική τα πυκνώνει στο βάθος. Αν δεν είσαι, απλώς τα αντιγράφεις και ξεμπερδεύεις...». Μερικές ακόμη γραμμές, και η δική του εκδοχή του Ακρίτα, με τη μορφή ενός «Αγγέλου στο δωμάτιό μου», είναι πραγματικότητα.

Πολύ παλαιότερα οι Κουρήτες, στην καρδιά της Κρήτης, χτυπούσαν δυνατά τις ασπίδες τους για να μην ακούσει ο Κρόνος το κλάμα του γιου του, του μετέπειτα πατέρα των θεών Δία, και τον φάει. Στην εδώ άκρη της Κρήτης, εδώ που βρισκόμαστε τώρα, καρσί (απέναντι) στο Φραγκοκάστελο, οι Δροσουλίτες, βυζαντινοί πολεμιστές, λες και αναδύονταν αρματωμένοι από τη θάλασσα. Ο Αγιος Γεώργιος στο εκκλησάκι της Αγίας Αννας (ζωγραφισμένη το 1457-1462) στο Ανισαράκι, μέσα στην Κάντανο, σκορπά μια γλυκιά σιγουριά καθώς σκοτώνει το θεριό. Ο Νίκος Καζαντζάκης δηλώνει στην «Ασκητική» του ότι πιστεύει «σ' ένα Θεό, Ακρίτα, Διγενή, στρατευμένο, πάσχοντα, μεγαλοδύναμο, όχι παντοδύναμο, πολεμιστή στ' ακρότατα σύνορα».

Οι φύλακες των άκρων είχαν πάντα ξεχωριστή γοητεία στον νου των κοινών θνητών, είτε ήταν ο Διγενής, ο Αϊ-Γιώργης, ο Αϊ-Δημήτρης, τα αρχοντόπουλα του Ερωτόκριτου, ο Μέγας Αλέξανδρος του θεάτρου σκιών. Δεν ήταν απλώς δεινοί πολεμιστές, αλλά ηθικοί πολεμιστές του στρατοπέδου του Καλού, προστάτες και φύλακες των αδυνάτων. Ρομπέν των ορίων της Ανατολής.

Ο Αλέκος Φασιανός βάζει κάτι ακόμη στο τραπέζι: «Πρέπει να βρούμε έναν άλλον τρόπο να αγαπάμε». «Δεν το είπα εγώ» σπεύδει να μας προλάβει, «ο Λουί Αραγκόν το είπε, αλλά εγώ το διαδίδω»...

Στην καρδιά της Κρήτης

Αν η διαδρομή ως το Ελαφονήσι είναι πάνω στο σώμα του Σελίνου, η διαδρομή ως τον Ομαλό είναι μέσα στην καρδιά της Κρήτης. Στον δρόμο προς Χανιά, 2 χλμ. από την Παλαιόχωρα, υπάρχει η διακλάδωση προς Αζωγυρέ και Σούγια. Πριν από τον Αζωγυρέ, μια διακλάδωση κατεβαίνει στη ρεματιά, στη σκιά του πλατάνου των 99 Αγίων Πατέρων, η μονή των οποίων βρίσκεται στην απέναντι πλαγιά. Γύρω από τους Στράτους (4 χλμ. από τον Αζωγυρέ) η φύση οργιάζει μέσα στα πλατάνια και στις ελιές και γύρω από τη Μάζα (8 χλμ. από τους Στράτους) και το Ροδοβάνι (2 χλμ. μετά) χρυσίζουν τα αμπέλια με το μοσχάτο σταφύλι που βγάζουν φημισμένο κρασί.

Πριν τη Μάζα μια διακλάδωση πηγαίνει για τα ερείπια της Υρτάκινας, μιας από τις πέντε αρχαίες πόλεις που ήκμασαν στην περιοχή. Της πιο γνωστής τα ερείπια, της Ελύρου, αρχίζουν από το Τειχί, τη διακλάδωση μετά το Ροδοβάνι, και συνεχίζουν παράλληλα στον δρόμο ως τη Σούγια (11 χλμ.), ένα με τις πεζούλες, τις ξερολιθιές και τα ελαιόδεντρα.

Παρέα με τον Ευτύχη Πυροβολάκη κοιτάζουμε μετά τον Καμπανό τις κορφές των Λευκών Ορέων και εκείνος θυμάται τις φωτογραφίες του πατέρα του μαζί με τον Πάτρικ Λι Φέρμορ και άλλους αντάρτες της μαδάρας πάνω σε αυτά τα βουνά. Οι άγριες μαδάρες φαίνονται από τη Γρελέσκα, όπου υπάρχει το παρατηρητήριο ενός άλλου «αντάρτη» του κρητικού αγριμιού. Πάει εκεί ένας δύσκολος χωματόδρομος (3 χλμ.) που ξεκινά περίπου 23 χλμ. από το Τειχί και κινείται μέσα στο δάσος των αγριοκυπάρισσων με την απίθανη μυρουδιά. Στο βάθος της εικόνας από το παρατηρητήριο του αγριμιού μοιάζει σαν βαθυπράσινη γραμμή το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης που βγάζει στη Σούγια. Η είσοδός του είναι μετά το Επανοχώρι (11 χλμ. από το Τειχί) και πριν από το χωριό Αγία Ειρήνη με τις πολλές καστανιές και τις μουριές.

Από τους Αγίους Θεοδώρους στον Σελινιώτικο Γύρο, είναι ωραία η θέα του οροπεδίου του Ομαλού, στον οποίο τα κοπάδια των προβάτων παίζουν μια εξαίσια μουσική με τα κουδούνια τους. Ο περιφερειακός δρόμος του Ομαλού διακλαδώνεται δεξιά (31 χλμ. από το Τειχί) για το Ξυλόσκαλο (1,7 χλμ.), όπου είναι η είσοδος του φαραγγιού της Σαμαριάς, στη σκιά του επιβλητικού Γκίγκιλου. Ο δρόμος διατρέχει την περίμετρο του οροπεδίου και επιστρέφει στους Αγίους Θεοδώρους για τον ίδιο δρόμο της επιστροφής.

Εδώ υπάρχει η Κάντανος
Από την Παλαιόχωρα παίρνουμε τον δρόμο της επιστροφής στα Χανιά και περνάμε από το Κακοδίκι (10 χλμ.). Εδώ, στο καφενείο «Η συνάντηση», συμβαίνει μια πραγματική συνάντηση με το άρωμα της Κρήτης. Η κυρία Σπυριδούλα, νοικοκυρά περασμένων καιρών, ζύμωνε και άνοιγε φύλλο για να το κόψει χυλοπίτες.
Μια ρακί με φιστίκια για τον δρόμο και συνεχίζουμε για Κάντανο (8 χλμ. από το Κακοδίκι), ένα χωριό που οι ναζί ισοπέδωσαν για να μην ξαναχτιστεί ποτέ, αλλά αυτό υπάρχει όλο δύναμη μέσα στους ελαιώνες με τις ενετικές ελιές, τα κλήματα του ρωμαίικου σταφυλιού και τα βυζαντινά ξωκκλήσια, όπως της Αγίας Αννας. Μόνο οι μαύρες πινακίδες που άφησαν πίσω τους οι κατακτητές θυμίζουν τη μαύρη φιλοσοφία τους, που ευτυχώς διαψεύστηκε, εδώ που υπάρχει η Κάντανος και σε κάθε άλλη γωνιά της Ευρώπης.
Ολα αυτά μπορεί να τα σκεφθεί ο επισκέπτης διαβάζοντας στο μουσείο του χωριού τις αυθεντικές «παρακαταθήκες» που άφησαν οι επιδρομείς πάνω στα αποκαΐδια και προτού τον συνεπάρει η ομορφιά του τοπίου, στρίβοντας αριστερά λίγο πριν από την Κάντανο προς το Ελαφονήσι (37 χλμ.). Ο δρόμος τρέχει ανάμεσα στα περιβόλια, στις ελιές και στις καστανιές, γύρω από το Ελος (20 χλμ. από την Κάντανο), μέχρι που βγαίνει στη θάλασσα, στην Παναγία Χρυσοσκαλίτισσα (15 χλμ. από το Ελος) και συνεχίζει για λίγο (5 χλμ.) ως το Ελαφονήσι.

Η νοστιμιά πάει στα όρη και στη θάλασσα

«Με συντροφιά εκάθουμου άξια και τιμημένη» τραγουδά ο δήμαρχος Καντάνου - Σελίνου Γιώργος Δερμιτζάκης και στο τραπέζι της ταβέρνας «Galaxy» έρχονται όλα της Κρήτης τα καλά, μαραθόπιτα με φύλλο ανοιγμένο με ξυλίκι και γέμιση με μάραθο, σκόρδο και μυζήθρα, καλιτσούνια με άγρια χόρτα, κρητική σαλάτα, κατσίκα με σταμναγκάθι. Καθώς βρισκόμαστε στην προκυμαία της Παλαιόχωρας, δεν φτάνουν στο τραπέζι μόνο τα καλά της γης, αλλά και της θάλασσας: ψαρόσουπα, αθερινός, σαρδέλες, μαριδάκι. Η μνήμη είναι παράξενο πράγμα και μέσα σε αυτή την ποικιλία που χαρακτηρίζει το κρητικό τραπέζι ο Γιώργος Δερμιτζάκης ζητεί αλατσολιές και θυμάται ένα φαγητό των φτωχών σε αγαθά χρόνων της εποχής τού «χρησιμοποιούμε τα πάντα για να ζήσουμε», τον πολύλογο ζωμό, μια σούπα με πολλών λογιών όσπρια (φασόλια, ρεβίθια, κουκιά, φακές, σιτάρι, καλαμπόκι, λίγο ρύζι, λάδι, που βράζουν όλα μαζί για τέσσερις ώρες).

Την επομένη βρήκαμε αυτό το πολύλογο φαγητό στην καλοκαιρινή εκδοχή του, τα παπούδια, στο «Γραμμένο», στην ομώνυμη ταβέρνα του Μάνου και της Σπυριδούλας Νταουντάκη, που κι εδώ τα καλά υλικά (τα παράγουν ή τα μαζεύουν όλα οι ίδιοι) και το μεράκι κάνουν το γευστικό θαύμα τους: κουνέλι με μυζήθρα, κατσίκι με σταμναγκάθι, αβρονιές με αβγά (σφουγγάτο), ασκολίμπρους (βολβούς), ανθούς κολοκυθιών, σουρωτό γιαούρτι, ποικιλία άγριων χόρτων.

Πηγαίνοντας για το Ελαφονήσι, γύρω από το Ελος, οι καστανοκουβάρες έχουν αρχίσει να δένουν πάνω στις αιωνόβιες καστανιές. Εκείνη την εποχή που θυμηθήκαμε, τού τίποτα δεν πάει χαμένο, τα κάστανα τα έκαναν αλεύρι και το ζύμωναν ψωμί, αλλά και τα μαγείρευαν στιφάδο. Κουβέντα στην κουβέντα για τα παραδοσιακά κρητικά φαγητά, ο Βασίλης Κουκουβιτάκης θυμήθηκε σπάνια φαγητά, τους χοχλιούς με τον ξινόχοντρο, το σπλινογάρδουμο (έντερο γεμισμένο με λωρίδες σπλήνας στο τηγάνι) και τα σωθικά (κοιλιά τυλιγμένη με έντερα) που τα λένε και γαρδούμια. Και, ω του θαύματος, η ταβέρνα «Μεσόστρατο» στην πλατεία της Καντάνου είχε μαγειρέψει εκείνη την ημέρα γαρδούμια με πατάτες και κολοκυθάκια, και όχι μόνο. Είχε ετοιμάσει και μπουρέκι (πατάτες, κολοκύθια και πυκτόγαλα), καλιτσούνια μαλακερά (με μαλακή γραβιέρα που δεν έχει ωριμάσει), αρνί με αγκινάρες, κατσικάκι τσιγαριαστό και είχαν τη διάθεση να κάνουν και στάκα με αβγά μάτια.

Καστανιές υπάρχουν και στη διαδρομή προς Ομαλό και με τα κάστανα γαρνίρουν το μικρό χοιρινό στον φούρνο. Στην Αγία Ειρήνη έχουν καστανιές μαζί με τις μαυρομουρνιές, από τα μαύρα μούρα των οποίων κάνουν τη μουρνιδιά, μια βαριά ρακί που αποστάζεται σε μικρές ποσότητες. Μουρνιδιά μπορούν να δοκιμάσουν οι περιηγητές αυτής της περιοχής στο Επανοχώρι, στο μαγαζί πάνω στον δρόμο της Πόπης Κουκουλιτάκη, που τη συνοδεύει με καλιτσούνια με ανθότυρο και μέλι και έχει για συνέχεια κατσικάκι τσιγαριαστό στην κατσαρόλα, με σταμναγκάθι, βραστό, πιλάφι, στον φούρνο με πατάτες. Καθώς είναι βοσκοί, τα ζώα τα εκτρέφουν οι ίδιοι και κάνουν και τον καλύτερο ανθότυρο.

Στο Τειχί, δίπλα στα τείχη της αρχαίας Ελύρου, στην ταβέρνα «Ελυρος», έχουν κρασί από μοσχάτο σταφύλι που καλλιεργούν εδώ στο Ροδοβάνι και στη Μάζα. Σπέσιαλ είναι ο κόκορας κρασάτος που μαγειρεύουν εδώ, όπως και οι μπουμπουριστοί χοχλιοί τους και το τσιγαριαστό αρνάκι που ψήνεται στην κατσαρόλα μόνο με λίγο λάδι. Κάποιοι το σβήνουν με κρασί. Κι εδώ τα υλικά, όπως και το μεράκι, είναι δικά τους, ακόμη και ο κόκορας και οι πατάτες.

πρόσβαση:

Ακτοπλοϊκώς από Πειραιά για Σούδα (τηλ. 210 4197.400, 210 4197.420, www.anek.gr).

Αεροπορικώς για Χανιά με Olympic Air (τηλ. 210 3550.500, www.olympicair.com) και Aegean (τηλ. 801 1120.000).

φαγητό:

Στην Παλαιόχωρα, στην «Αριστέα» για φρέσκα ψάρια, μπουρέκι, αβρονιές με αβγά και άλλα παραδοσιακά και μαγειρευτά φαγητά. Στην Κάντανο, στην «Πλατεία», για σπέσιαλ κρεατότουρτα και στο ζαχαροπλαστείο Κοντεκάκη για γαλακτομπούρεκο από γάλα της περιοχής και παγωτό.

Πηγή: www.tovima.gr

Δημοσιεύτηκε στις 02/09/2012